Վերջերս անձնական այցելութեամբ Լիբանան կը գտնուէր Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի նախկին բեմադրիչներէն, Հայաստանի թատերական ոլորտի մէջ հեղինակաւոր անուն՝ Դաւիթ Յակոբեանը: «Ազդակ» անոր հետ ունեցաւ հետեւեալ հարցազրոյցը, որուն առանցքը կազմեցին Լիբանանի մէջ եւ լիբանանահայութեան հետ անոր փորձառութիւնը, Հայաստանի թատերական կեանքին ներկայ կացութիւնը, յատկապէս` «Սօս Սարգսեան» թատրոնին, ինչպէս նաեւ անձնական ծրագիրներն ու գործունէութիւնը:
«ԱԶԴԱԿ».- Վերյիշենք Համազգայինի հետ ձեր ունեցած անցեալի փորձառութիւնը եւ ապրած կեանքը:
ԴԱՒԻԹ ՅԱԿՈԲԵԱՆ.- Նախ կ՛ուզեմ շնորհակալութիւն յայտնել «Ազդակ»-ին, Լիբանանի ընկերներուս, իմ շրջապատին մէջ գտնուած մարդոց, որոնք անուշադրութեան չմատնեցին եւ իմ 60-ամեայ յոբելեանին առիթով գեղեցիկ էջ նուիրեցին ինծի «Ազդակ» թերթին մէջ: Շատ հաճելի եւ յուզիչ էր այդ ամէնը: Պիտի չպահեմ անկեղծութիւնս, նոյնիսկ աչքերս արցունքոտեցան` տեսնելով այդ էջը: Ընդհանրապէս շատ հաճելի է, երբ բան մը կ՛ընես եւ ատոր դիմաց կը տեսնես որեւէ գնահատական: Այդ գնահատականը արդէն արժէք է, ո՜ւր մնաց` լաւ գնահատականը:
Տարիներ առաջ, երբ ես եկայ Լիբանան Համազգայինի Շրջանային վարչութեան հրաւէրով, առիթ ունեցայ աշխատելու «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբին հետ, ինչ որ շատ լուրջ փորձառութիւն էր ինծի համար: Սկիզբը շատ վախնալով սկսայ, չեմ պահեր, վախցայ, որ չկրնամ ընել ամէն ինչ, բայց կամաց-կամաց յաջողեցայ: Ընկերներս, բարեկամներս օգնեցին եւ հետս եղան: Այն տարիներուն գրեթէ ամէն տարի մեր խումբերը տարինք Երեւան, մասնակցեցանք փառատօններու, ցուցադրութիւններու, լաւ գնահատականներու արժանացանք: Այն ատեն, կը յիշեմ, Երեւանի «Պարոնեան» թատրոնին մէջ խումբի վարիչ մասնագէտ կին մը կար, իրեն ըսի ու բացատրեցի, որ լոյսերը վառեն, որպէսզի բեմի մուտքերը ճիշդ գիտնան դերասանները, որովհետեւ ասոնք սիրողաբար եկած են թատրոն, արհեստավարժ չեն, կրնան դժուարութիւններ ունենալ: Ներկայացումը սկսելէն 20 վայրկեան վերջ կինը մօտեցաւ եւ ըսաւ. «Վրա՞ս կը խնդաս, ասո՞նք են սիրողականները, տե՛ս ինչպէս կ՛աշխատին բեմին վրայ, շատ անգամ կ՛երազենք, որ մեր դերասանները այսպէս աշխատին բեմին վրայ»: Ասիկա արդէն լուրջ գնահատական էր ինծի համար, մեր երիտասարդներուն, մեր դերասաններուն համար: Լիբանանի մէջ անցուցած տարիներս եւ կատարած աշխատանքս շատ լուրջ փորձառութիւն էին իմ կեանքիս մէջ, ես չեմ գիտեր` որքանո՛վ կրցայ որոշակի հետք ձգել, բայց եւ այնպէս հաճելի է ինծի համար տեսնել, որ իմ աշակերտներս իրենք կազմակերպիչներ, բեմադրիչներ, մանկավարժներ դարձած են: «Վանայ ձայն»-էն կը լսեմ բեմադրիչ Հրայր Գալեմքերեանին անունը, որ իմ աշակերտս եղած է: Ասիկա հպարտութիւն է ինծի համար: Յուզումս դժուար կը թաքցնեմ:
Բայց, ցաւօք, պէտք է բան մը նշեմ թատրոնի ծիրէն դուրս, Պուրճ Համուտը փոխուած տեսայ. ցաւօք, հայերը քիչիկ աւելի տխուր տեսայ, ժպիտը պակսած է Պուրճ Համուտի մէջ, երեւի թէ միջազգային տագնապներու հետեւանք է ասիկա, անորոշութիւն մը կայ: Ափսո՜ս, որ այդպէս է: Յուսամ, որ կը շտկուի ամէն ինչ: Յամենայն դէպս ուրախ եմ, որ ընկերներուս հանդիպեցայ, շատ բարեկամներու հետ անակնկալ հանդիպումներ ունեցայ եւ կը կարծեմ` ի զուր չանցաւ ուղեւորութիւնս:
«Ա.».- Որքա՞ն կարեւոր է սփիւռքի մէջ, ուր հայապահպանման պայքար կը մղենք, երիտասարդներ հայ թատրոնին շուրջ համախմբել:
Դ. Յ.- Շատ հետաքրքիր հակասութիւն կայ, երբ շատ մանրամասն կը սկսիս մտածել այդ հարցին մասին: Դպրոցը, թատրոնը, եկեղեցին պէտք է ծառայեն հայապահպանութեան խնդիրին: Բայց հայապահպանութիւնը` որպէս մարտահրաւէր, կախուած է նաեւ հայրենիքի հայերու գլխուն վրայ, եւ այնտեղ աւելի վտանգաւոր դարձած է հայապահպանութիւնը: Հանգիստ կ՛ըլլաս, որ հայրենիքի մէջ ես, հայ ենք բոլորս, բայց այստեղ աւելի լուրջ խնդիր կայ, որովհետեւ քեզի վնասող չկայ, կարծես թէ մարտահրաւէր չունիս, բայց երբ լրջութեամբ կը նայիս վիճակին, կը տեսնես, որ շատ լուրջ մարտահրաւէրներ կան հայրենիքի մէջ:
Ասոր մէջ մեծ խնդիր ունին` թատրոնը, արուեստը, մշակոյթը: Անշուշտ Լիբանանի մէջ հնարաւոր չէ մասնագիտական թատրոն ընել, ըսել` եկէք, մէկ օր հայերէն խաղանք, մէկ օր արաբերէն, մասնագիտական մակարդակով ներկայանանք, որովհետեւ ասիկա շատ լուրջ աշխատանք է, ջանք, ներդրում եւ նիւթական կը պահանջէ: Շատ բարդ գործ է: Նոյնը` Հայաստանի մէջ, այսօր շատ բարդութիւններ կան: Հայը զարմանալի բան է, շատ ուշ սկսած է իր մասնագիտական թատրոնը ընել, բայց ամբողջ կեանքը թատրոն ըրած է. նախնադարէն, հեթանոս ժամանակներէն սկսած` հայերը միշտ թատրոնով հրապուրուած եղած են: Մէկ յունական, մէկ հռոմէական, մէկ եւրոպական թատրոնով հրապուրուած են, Մոսկուայի մէջ 18-րդ դարուն` թատրոն, Պոլսոյ մէջ` թատրոն, Թիֆլիսի մէջ` թատրոն, Պաքուի մէջ` թատրոն, երբ Հայաստան պետականութիւն ստացաւ` Հայաստանի մէջ թատրոն: Կ՛երեւի` հայը թատրոնի կարիք միշտ ունեցած է: Թատրոնը երբեք չի մեռնիր: Թատրոնի ձեւը կը փոխուի, գործիքները կը փոխուին, բայց թատրոնը չի մեռնիր: Ի՛նչ կ՛ուզէք` յօրինեցէք, համացանց, շարժապատկեր, ներկայացում, եթէ մէջտեղը մարդ չկայ, եթէ դերասան չկայ, իրարու հետ մարդկային փոխյարաբերութիւն չկայ, մնացածը պարապ բաներ են: Ես անհեթեթը չեմ սիրեր, երբեք խանդավառուած չեմ եղած մանաւանդ քաղաքական անհեթեթութեամբ, կեանքը արդէն անհեթեթ է, ալ ի՜նչ անհեթեթ թատրերգութիւն, սեւը աւելի սե՞ւ դարձնենք: Մեր խնդիրը կարմիրը ցոյց տալ է, գեղեցիկ կապոյտը, դեղինը, նարնջագոյնը, վառ գոյները, թէ ոչ կեանքը արդէն սեւ է: Ընդհանրապէս ես ոչ մէկ ճշմարտութիւն գիտեմ ո՛չ թատրոնի մասին, ո՛չ արուեստի մասին. ես մէկ ճշմարտութիւն գիտեմ, որ կեանքը սէր է, ամէն ինչ սէր է, սիրոյ բացակայութիւնը կը բերէ միւս երեւոյթները, գիշերը նոյնիսկ սիրոյ պակաս է, լոյսը սէր է, լոյսը հանէ` գիշեր է:
«Ա.».- Համազգայինի «Սօս Սարգսեան» թատրոնի հիմնադիրներէն եղած էք, այսօր այդ սերունդէն շատ մարդ չէ մնացած, ի՞նչ է այսօր թատրոնին պարզած պատկերը:
Դ. Յ.- «Սօս Սարգսեան» թատրոնի դերասան եւ բեմադրիչ եմ, ինչպէս նաեւ հիմնադիրներէն մէկն եմ. ցաւօք, այսօր հիմնադիրներէն մարդ չմնաց թատրոնին մէջ: Հին անունները գացին, Աստուած անոնց հոգին լուսաւորէ, շատեր հեռացան` Ջանիբեկեան, Մայիս Գարակէօզեան, Սօս Սարգսեան, հիներէն մնացած ենք թատրոնին մէջ ես եւ Կարինէ Ջանջուխազեանը. այն ատեն մենք միջին սերունդ էինք, չհասցուցինք նոյնիսկ միջին սերունդ ըլլալ, արդէն դարձանք աւագ սերունդ: Պապս ունէր նշանաւոր խօսք մը. «Ուշադիր չեղանք, օրը անցաւ, խօսքով ընկանք, օրը անցաւ, էլ չհասկցանք, որ կեանքը անցաւ»:
Վերջին տարիներուն ես շատ խճողուած առօրեայ ունիմ: Հրաւիրուած եմ նաեւ Սունդուկեան թատրոն. հոն ալ կ՛աշխատիմ որպէս դերասան եւ բեմադրիչ: Իմ հին թատրոնիս հետ` Հենրիկ Մալեան, կապս միշտ կայ, հոն ալ երբեմն կը խաղամ: Հեռատեսիլի մէջ ալ շատ զբաղած եմ` Հ1, «Շանթ», «Արմենիա», շարժապատկերներ, ֆիլմաշարեր, հաճելի աշխատանք մը նոյնպէս ունիմ` հրաւիրուեցայ Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան, ուր ապագայ քահանաներուն բեմական խօսք եւ խօսքի մշակոյթ կը դասաւանդեմ, որովհետեւ ես խորապէս համոզուած եմ, որ ոչ միայն քահանաները, ընդհանրապէս ոեւէ մարդ որքան ալ գիտելիքի մեծ պաշար ունենայ, եթէ խօսքին չի տիրապետեր, անիմաստ են իր գիտելիքները: Պատկերացուցէք քահանան, եթէ խօսքին չի տիրապետեր, ո՞վ կը լսէ զայն, ինչի՞ կը ծառայեն իր գիտելիքները: Խօսքը ամէնէն կարեւոր բանն է:
Համազգայինի թատրոնը այսօր փոքրիկ մարտահրաւէրներու առջեւ կանգնած է, շատ բնական է, որովհետեւ Սօսը այլեւս չկայ: Թատրոնը իւրաքանչիւր արուեստագէտի հետ իր տեսակը, իր դիմակը, իր ձեւը կը փոխէ, բայց, մինչ այդ ձեւը փոխուի, շատեր տագնապ կ՛ունենան եւ կ՛իյնան անորոշութեան մէջ: Երկու անգամ 18 տարեկան չես կրնար ըլլալ: Հիմա այդ տեսակ ձեւափոխութեան առջեւ կանգնած ենք: Փա՛ռք Աստուծոյ, որ իշխանութիւնները վերջապէս որոշած են շէնք կառուցել Համազգայինի թատրոնին համար, վերջապէս մենք ալ դուրս կու գանք թատրոնի համալսարանէն, որ ուսանողները չխանգարենք, որովհետեւ մենք անդադար կը գործածենք բեմը: Հիմա շուտով մեր շէնքը կ՛ունենանք, եւ Համազգայինի թատրոնը նոր շունչ կ՛առնէ, կը հանդարտի եւ նորէն կը սկսի իր աշխատանքներուն:
Թատրոնի շուրջ լուրջ երիտասարդութիւն ունինք. ինծի համար մեծ պատիւ է, որ այդ երիտասարդութեան մեծ մասը իմ աշակերտներս են, որոնց հետ ես արդէն բեմ կ՛ելլեմ, կը խաղամ, եւ մէկ-մէկ կը մոռնամ, որ ես բեմին վրայ եմ, եւ փոխանակ դերս խաղամ, կը նայիմ իրենց եւ կը հիանամ: Շատ լաւ երիտասարդութիւն կայ: Թատրոնը ինքնին երիտասարդական արուեստ է, եթէ խենթ չես, շատ լուրջ մարդ ես, թատրոնով մի՛ զբաղիր, լուրջ մարդու տեղ չէ թատրոնը:
Լուրջ շարժում կայ հիմա Հայաստան, նոր երիտասարդներ արդէն ասպարէզ իջած են, նոր ձեւերու փնտռտուքի մէջ է հայ թատրոնը. Նարինէ Գրիգորեան, Վահան Պատալեան եւ ուրիշներ… լաւ ուժեր կան: Կեանքը ցոյց տուած է, որ թատրոնը, շարժապատկերը, օփերան հզօր կ՛ըլլան, երբ պետութիւնը հզօր կ՛ըլլայ. երբ գաղութը շատ հզօր էր, մեր թատրոնն ալ հզօր էր, այսօր գաղութը տկար է, բնականօրէն թատրոնը պէտք է տկար ըլլայ, ուզէ թէ չուզէ: Թատրոնը կը կայանայ, երբ պետութիւնը տնտեսապէս ոտքի կանգնած է: Թատրոնը հասարակական կեանքի ճոխութիւն է: Մեր պետութիւնը անդադար պատերազմի մէջ է, պատերազմը չէ աւարտած, երկար պատերազմ է: Տայ Աստուած` շուտով հաշտութիւն ըլլայ, կարենան աշխարհի մեծերը համոզել զիրար եւ հաշտութիւն ըլլայ, կարգաւորուի այս հարցը, ճամբաները բացուին, երկիրը ոտքի կանգնի: Ես կը հաւատամ, որ այդպէս ըլլալու է: Ես գուցէ չտեսնեմ, բայց իմ թոռներս հաստատ լաւ Հայաստանը տեսնելու են: Ես համոզուած եմ, որ իմ թոռներս Տրապիզոնի ծովափը պիտի տեսնեն:
«Ա.».- Մայիսին Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբը ներկայացումներ ունեցաւ Գիւմրիի եւ Երեւանի մէջ, ինչպէ՞ս էր մթնոլորտը, ի՞նչ էին տպաւորութիւնները:
Դ. Յ.- Շատ շատերը Հայաստանի մէջ լաւ պատկերացում չունին սփիւռքի թատերական կեանքի մասին, որովհետեւ չեն եղած սփիւռքի մէջ, հոն աշխատանք չեն տարած: Երբ խումբ կու գայ Երեւան, մենք միշտ ակնկալութիւն ունինք, որ պէտք է մասնագիտական աշխատանք տեսնենք, բայց շատեր չեն մտածեր, որ այդ խումբի կատարումը մեծ նուիրումի արդիւնք է, եւ ոչ թէ` մասնագիտական աշխատանքի: Բայց հաճելիօրէն պէտք է ըսեմ, որ շատ լաւ տպաւորութիւն ձգեցին երիտասարդները եւ աւագները: Ես միշտ իրենց հետ եղայ: Հաճելի օրեր ապրեցանք, նորէն նոյն հպարտութիւնը ապրեցայ` բեմին վրայ տեսնելով իմ աշակերտներս: Ասկէ աւելի մեծ գնահատական չկայ: Կ՛ուզեմ, որ չյոգնին, չյուսահատին եւ շարունակեն իրենց աշխատանքը: Յուսահատութիւնը հեշտ է, չընելը ամէնէն դիւրինն է, ու միշտ պատճառ կայ գործ չընելու, հազար պատճառ կարելի է բերել, որպէսզի չընենք այդ գործը, բայց երեք կարեւոր բան կայ, որոնց համար պէտք է աշխատիլ` մէկը քու ինքնութիւնդ է, մէկը քու լեզուդ, մէկն ալ քու ապագադ. եթէ այս երեքը կորսնցնենք, ինչի՞ համար մենք կ՛ապրինք:
«Ա.».- Ո՞ւր է թատրոնը Հայաստանի մէջ` համեմատած միջազգային թատրոնին հետ:
Դ. Յ.- Մեր երիտասարդները շատ մեծ կարելիութիւններ ունին կապեր հաստատելու դուրսի խումբերուն հետ, փառատօներու կը մասնակցին յաճախ, բայց երկու կարեւոր պակաս կայ այսօր մեր ժամանակակից հայկական թատրոնին մէջ. հին մտածողութենէն չենք կրնար ազատիլ. իտէալը միշտ նոյնն է, ձեւի մտածողութենէն չենք կրնար ձերբազատիլ. նորին երթալու համարձակութիւնը բոլորին չէ, որ տրուած է, որովհետեւ նորը դժուար կ՛ընկալուի: Այսօր կը պակսի նաեւ ուրիշ բան մը, որուն առկայութեան պարագային, մենք եւ մեր երիտասարդները կրնանք աւելի համարձակ ըլլալ, այդ ալ արհեստագիտութեան պակասն է, արհեստագիտական հնարքները այսօր շատ խեղճ են թատրոնին մէջ: Դժբախտաբար այսօր պետութիւնը այդքան ներդրում չի կրնար ընել: Երբեմն խումբեր կու գան Ֆրանսայէն եւ այլ տեղերէ, կը թուի, որ յատուկ մեծ բան չեն ըրած, բայց իրենց դրած լոյսերը, գործածած հզօր արհեստագիտական սարքերը կը զարմացնեն մեզ: Հիմա մենք հին արհեստագիտութեամբ կ՛ուզենք նորարար ըլլալ: Արհեստագիտութիւնը շատ մեծ բան է: Իրանը թատրոնի եւ շարժապատկերի մէջ մեծ յառաջընթացի մէջ է: Ամէն ամիս Թեհրանէն խումբեր կու գան, որպէսզի ձեր խոնարհ ծառան` Դաւիթ Յակոբեանը, իրենց դերասանի վարպետութեան դասեր տայ, ուրեմն արժէք ունի մեր իմացածը, մեր արուեստը արժէք ունի, որ ամէն ամիս խումբեր կը ղրկեն: Ոչ թէ միայն ես, ուրիշներ ալ, Ռուբէն Պապայեանը որքան կ՛երթայ դուրսերը` վարպետութեան դասեր տալու, ուրեմն ինչ-որ բան կայ, երբ կ՛ուզեն, որ մենք իրենց հետ աշխատինք: Հիմա իրանցիները ժապաւէն կ՛ուզեն նկարել եւ կ՛ուզեն, որ ես ալ աշխատիմ իրենց բեմադրիչին հետ: Ինչո՞ւ, որովհետեւ ատոր կարիքը ունին. կը նշանակէ, որ բան մը կայ հոս` Հայաստան. տաղանդաւոր ենք մենք, մեր երեւակայութիւնը եւ վարպետութիւնը տեղն է, բայց արհեստագիտութիւն չունինք: Շատ շուտով, կը կարծեմ, աւելի լաւ կ՛ըլլայ մեր թատրոնը:
«Ա.».- «Կեանք ու կռիւ» ժապաւէնին մէջ ձեր փորձառութեան մասին խօսինք:
Դ. Յ.- Ես շարժապատկերով աւելի ուշ սկսած եմ զբաղիլ, քան` թատրոնով: Մեծ հաճոյքով աշխատած եմ այդ ժապաւէնին մէջ: Անոր նիւթը շատ սրտի մօտիկ էր, լալկան չէր, մեր առօրեան էր, մեր ապրած կեանքն էր` շատ պարզ աչքով դիտուած: Այդ էր ժապաւէնին յաջողութեան գաղտնիքը, կարծես` մէկը այդ թուականներուն լուսանկարչական մեքենայով նկարած ըլլայ այդ բոլորը: Ամէնէն հաճելին այն էր, որ զիս սկսան ճանչնալ նաեւ «Կեանք ու կռիւ»-ով. կը նշանակէ, որ մարդիկ ժապաւէն ալ կը նային: Կը կարծէի, որ Պուրճ Համուտի մէջ ազատ պիտի շրջիմ, բայց ամէն կողմէ մարդիկ հարցուցին եւ ըսին. «Դուն այն դերասանը չե՞ս», «Խնդրեմ նկարուինք»: Շատ հաճելի է այս երեւոյթը, ուրախ եմ, որ այդ ժապաւէնները կան: Հիմա հաճելի փորձառութիւն նոյնպէս պիտի ապրինք` ես, Արման Նաւասարդեանը, Նարինէ Գրիգորեանը եւ Վարդան Պետրոսեանը: Ֆրանսացիները հիմա Արցախի մէջ կը նկարեն Արցախի մասին գեղարուեստական ժապաւէն: Ժապաւէնը Արցախի օդակայանի մասին է. լուրջ քաղաքական խնդիր է, որովհետեւ օդակայանը կայ, եւ կ՛ուզենք օդանաւերը թռչին, բայց կարելիութիւնը չկայ, պէտք է արտօնութիւն ստանանք, որ մենք դառնանք միջազգային եւ իրաւունք ունենանք թռչելու: Ազերիներն ալ կը վախցնեն, որ պիտի զարնեն եւ այլն: Ես այդ օդակայանի տնօրէնին դերը պիտի խաղամ: Իբր թէ Փարիզի հայ եմ, բայց ես դարձուցի Լիբանանի հայ, որ աւելի ողբերգական ըլլայ, որովհետեւ ան կռիւներ ապրած է եւ 1991-ին եկած է Հայաստան, հիմա ալ օդակայանի վերանորոգման տնօրէնն է, կազմակերպիչն է: Ամբողջ ժապաւէնը ֆրանսերէն պիտի խաղամ, այս ալ նոր փորձութիւն է ինծի համար: Ամսուն 10-ին կը սկսին նկարահանումներու իմ բաժինը, միւսները սկսած են արդէն:
Ժապաւէնը Եւրոպայի մէջ ցոյց պիտի տրուի, ֆրանսական-պելճիքական եւ մասամբ հայկական մասնակցութեամբ ժապաւէն մըն է, հիմնականին մէջ ամբողջ ֆինանսաւորումը Ֆրանսան կու տայ, արհեստագիտութեան հետ կապուած գործիքները ֆրանսացիները կը պատրաստեն:
Որպէս վերջաբան` ըսենք, յուսանք, որ Հայաստանի մէջ ամէն բան լաւ կ՛ըլլայ: Ես քաղաքականութենէն բան չեմ հասկնար, բայց կը հաւատամ, որ ամէն բան լաւ պիտի ըլլայ: Հայուն պէտք են խոհեմութիւն եւ համբերութիւն:
