Արեթա Ֆրանքլինին Մահը. Յաւերժութեան Ճամբան
ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ
Մամուլը գուժեց Արեթա Ֆրանքլինին մահը: Լէյտի Սոուլը մահացաւ Տիթրոյթի մէջ` շրջապատուած հարազատներով: Աշխարհի բոլոր ծայրերէն մարդիկ սգացին աստղին մահը` մինչ այդ աղօթքներ մրմնջելով մահամերձ վիճակին մէջ գտնուող երգչուհիին համար:
Ժամանակաշրջանի ամէնէն յայտնի սեւամորթ երգչուհին մահացաւ 76 տարեկանին, երկարատեւ հիւանդութեան դէմ պայքարելով: Տարի մը առաջ յայտարարած էր հանգստեան կոչուելու մասին: Բժիշկները արգիլած էին բեմ ելլել: Հինգուկէս տասնամեակ բեմին վրայ փայլած եւ անվերջ երգած երգչուհին իրապէս հանգիստի կարիք կը զգար, եւ միայն հիւանդութիւնը չէր պատճառը: 2010 թուականէն ի վեր Արեթա Ֆրանքլին կը տառապէր քաղցկեղէ, աւելի երիտասարդ տարիքին պայքար մղած է գիրութեան դէմ եւ միշտ հարցեր ունեցած է ծխախոտի եւ խմիչքի իր վարժութեան պատճառով… Տխուր մանկութիւնը խոր հետք ձգած է երգչուհիին հոգեկան աշխարհին վրայ: Անոր մայրը ձգած է ընտանիքը, երբ Արեթան վեց տարեկան էր, ծնողքին ամուսնալուծութեան պատճառը Արեթային հօր անհաւատարմութիւնն էր: Երեխաները մեծցած են հօր խնամքին տակ եւ եկեղեցւոյ մէջ մխիթարութիւն գտնելով: Եկեղեցական երգերը հետագային մեծ ազդեցութիւն ունեցած են երգչուհիին արուեստին վրայ: Ան փոքր տարիքէն ծանօթութիւններ հաստատած էր տղոց հետ եւ` արդէն իսկ տասներեք տարեկանին մայր դարձած:
Արեթա Ֆրանքլին ունեցած է չորս երեխայ: Առաջին զաւկին ծնունդէն երկու տարի ետք ունեցած է իր երկրորդ որդին: Երրորդ որդին աշխարհ բերած է ամուսնանալէն ետք, իսկ չորրորդ տղան ծնած է 1970 թուականին` իր երաժշտական արտադրիչին հետ կապին պատճառով:
1987 թուականի յունուարին Արեթա Ֆրանքլին դարձաւ առաջին կինը, որուն անունը գրուեցաւ «Rock and roll»-ի փառքի սրահին մէջ: 2008 թուականի նոյեմբերին «Rolling Stones» ամսագիրը Ֆրանքլինը կոչած է պատմութեան մեծագոյն երգչուհին:
Ան եղած է լաւագոյն կատարողներէն բոլոր այն ժանրերուն, որոնք ձեւաւորուած են ափրօ-ամերիկեան եւ ճերմակներու երաժշտութեան ելեւէջներուն համադրումէն: Իսկ սոուլ ժանրը, որուն թագուհին հռչակուած էր, կրելով Լէյտի Սոուլ անունը, զուտ ափրօ-ամերիկեան ծագում ունի, եւ որուն բնորոշ է զգացմունքայնութիւնը, զմայլուածութիւնը, յուզականութիւնը: Այս ժանրը կը ծագի աւանդական հոգեւոր օրհներգներէն եւ աւետարաններէն, ինչպէս նաեւ` ճազային յանկարծաստեղծումներէ:
Ինքը` Ֆրանքլին, քոյրերուն հետ պզտիկ տարիքէն երգած է եկեղեցական երգչախումբին մէջ եւ քանի մը տարի անց դարձած` աւետիսի (gospel) երաժշտութեան իրական բներեւոյթը: Հայրը քահանայ եղած է, եւ այդ էր պատճառը եկեղեցական երաժշտութեան այդքան մօտ ըլլալուն: Տասնչորս տարեկանին ձայնագրուած են երգչուհիին առաջին ստեղծագործութիւնները: Երիտասարդ տաղանդով հետաքրքրուած է Տիթրոյթի մէջ գործող «Motown» սթիւտիոն, սակայն շնորհիւ տաղանդներ յայտնաբերող Ճոն Հեմընտին` Արեթա Ֆրանքլին պայմանագիր կնքած է «Columbia Records»-ի հետ: Անոր շնորհիւ սոուլ ժանրը մեծ յառաջխաղացում ապրած է, մէկը միւսին ետեւէն ձայնագրուած են երգչուհիին երգերը, թողարկուած են ալպոմները: Համերգային շրջագայութիւնները, ամբողջ Միացեալ Նահանգներու եւ աշխարհի տարածքին, յաջորդած են իրարու` համաշխարհային փառք բերելով անյայտ քահանային դստեր, որ կ՛երգէր ինքնամոռաց, երգերուն հետ արտայայտելով հազարաւոր յոյզեր եւ խօսելով միլիոնաւոր մարդոց սրտերուն: Երգած է փոփ երաժշտութեան այլ ժանրի երգեր եւս: Արեթա Ֆրանքլին մեծ յաջողութիւններու հասած է մանաւանդ 1960-ական թուականներու կէսին եւ 1970-ական թուականներուն: 20-րդ դարու մեծագոյն ձայներէն մին նկատուող Ֆրանքլին հարիւրաւոր երգիչ-երաժիշտներու ուղենիշն ու երաժշտական կուռքը դարձած է, զայն կը մեծարէին եւ իրմէ կը սորվէին հին ու նոր աստղերը: Անոր մեծութեան առջեւ խոնարհած են իր ժամանակի առասպելները եւս: Եթէ Արեթան կը կոչէին Սոուլի թագուհի, ապա իր ժամանակներուն ուրիշ առասպել մը` Օթիս Ռետինկ կոչուած է Սուոլի արքայ: Ռետինկի աշխարհահռչակ «Respect» երգը Արեթան պայթեցուց ամբողջ աշխարհի մէջ, իսկ այդ կատարման մասին երգին հեղինակը ըսաւ. «Ան ինձմէ տարաւ իմ երգս»: «Respect» երգի ֆրանքլինեան մեկնաբանութիւնը կիներու շարժման հիմնաքարը դարձած է, եւ երգչուհիին մէկ անգամէն երկու «Կրեմմի» մրցանակ նուիրած է 1968 թուականին:
Երգիչ Պոպ Տիլըն Ֆրանքլինին բանաստեղծութիւն մը ձօնած է, բազմաթիւ աստղեր նոյնպէս խոնարհած են Արեթա Ֆրանքլինի տաղանդին առջեւ` փորձելով գտնել այն գաղտնիքը, թէ ինչպէ՛ս ան նուաճած է աշխարհը: Իսկ գաղտնիքը պահուած չէր, ակնյայտ էր, որ Ֆրանքլին կ՛երգէր ամենայն անկեղծութեամբ, առանց ձեւականութիւններու, ի ցոյց դնելով սեւամորթ կնոջ մը ամբողջ զգացումներն ու ապրումները: Ի ծնէ ժառանգած ձայնը ան ակադեմական մշակումներու չէր ենթարկեր եւ կը ճչար ամբողջ ուժով:
Երգչուհիին կրքոտ կատարումները արագօրէն կը դառնան իգականութեան հիմներ, կը քարոզեն սեռերու հաւասարութիւն, կիներու իրաւունք, կը նպաստեն բռնութեան, ճնշուածութեան դէմ բողոքներուն:
Երգչուհիին ծանօթ երգերէն են` «Chain of Soul, (You Make Me Feel Like)», «A Natural Woman», «Respect», «Baby I Love You», «I Say a Little Prayer», «I Never Loved a Man (The Way I Love You)», «Spanish Harlem», «I՛m in Love»…
Ալպոմները կ՛ապահովեն մեծ վաճառքներ, 75 միլիոնի հասնող ձայնագրութիւն ունեցած են անոր երգերը, իսկ 1968 թուականին Արեթա Ֆրանքլին կը ստանայ իր առաջին «Կրեմմի» մրցանակը:
Իր ամբողջ կեանքին ընթացքին երգչուհին ստացած է 18 «Կրեմմի», իսկ եթէ նկատենք նաեւ «Կրեմմի»-ի ժամանակ ստացած յատուկ մրցանակները, ապա անոնց թիւը քսանէն աւելի կ՛ըլլայ: Անոր նաեւ յատուկ մրցանակի արժանացուցած է Մարթին Լութեր Քինկ` Աւետարանական եկեղեցւոյ ամերիկացի հետեւորդ, հոգեւորական եւ գործիչ, որ կը մեծարէր Արեթան, եւ որուն հետագային նուիրեց «Սիրելի Աստուած» աղօթքին սրտառուչ մէկ տարբերակը: 2005 թուականին երգչուհին ստացած է Միացեալ Նահանգներու բարձրագոյն պարգեւը` «Ազատութիւն» նախագահական շքանշանը: Միացեալ Նահանգներու նախագահներէն Ճիմի Քարթըր, Պիլ Քլինթըն եւ Պարաք Օպամա նախընտրած են նախագահական երդումը տալ երգչուհիին աստուածային ձայնին ընկերակցութեամբ` միշտ համարելով, որ Արեթան Աստուծոյ պարգեւն է Ամերիկայի համար:
Երգչուհին իրարու համադրելով սոուլ եւ կոսփըլ ժանրերը` կը դառնայ Ամերիկայի սեւ դէմքը եւ կը պայքարի քաղաքացիական իրաւունքներու համար: Արեթան նաեւ իր արտաքինին համարձակ փոփոխութիւններուն, ակնառու դիմայարդարման, զարդերուն եւ սեւ ու անմշակ ճաշակին քարոզման միջոցով դարձած է սեռական յեղափոխութեան դէմքերէն մին: Անոր վստահ եւ սուր ձայնը, նորարարական գործիքաւորումներուն մէջ, նկատուած է դասական սոուլի չափանիշ: Իր կարգ մը ձայնագրութիւններուն մէջ, ինչպէս նաեւ` համերգներուն ընթացքին, երգչուհին ինք կը նուագէ ստեղնաշարային գործիքներ եւ ճանչցուած է նաեւ իբրեւ դաշնակահար:
Սոուլի թագուհիին համար ամենամեծ խնդիրը եղած է սեփական երգացանկ մը ունենալը: Իր մշտական երգահանին բացակայութեան ժամանակ Արեթան կատարած է ուրիշ երաժիշտներու երգերը:
1978-1984 թուականներուն Արեթան ամուսնացած է յայտնի դերասան Կլին Թորմընին հետ, իսկ 1961-1969 թուականներուն` Թետ Ուայթին հետ: Սակայն զանազան տարիներու ան ունեցած է կապեր տղամարդոց հետ, որոնց պատճառով խոր հիասթափութիւն ապրած է եւ ինկած` ընկճախտի մէջ: Ընկճուածութիւնը ան յաղթահարած է ալքոլի միջոցով եւ այդ առումով միշտ գտնուած է մամուլի ուշադրութեան կեդրոնը: Մամուլը կը գրէր այդ մասին, եւ Արեթան միշտ դատական վէճերու մէջ էր թերթերուն հետ, որոնք կը համարձակէին գրել իրականութեան մասին: Մամուլը կը գրէր այն համերգներուն մասին, որոնք նախօրօք յայտարարուած էին, սակայն հանդիսատեսը երկար կը սպասէր դահլիճին մէջ, եւ երգչուհին բեմ չէր ելլեր: Ատիկա կ՛ապացուցէր, որ ան յաճախ պատշաճ վիճակի մէջ չէ եղած, եւ անոր արտադրիչները համերգէն առաջ փաստի առջեւ կը կանգնէին: Բայց, հակառակ այդ բոլորին, եթէ անհրաժեշտ էր, ապա Արեթա Ֆրանքլին կրնար նաեւ հրապարակային աղմկայոյզ յաջողութիւններ ունենալ: Օրինակ, ան հիանալիօրէն հանդէս եկաւ 1998 թուականի «Կրեմմի»-ի մրցանակաբաշխութեան` վերջին պահուն փոխարինելով Լուչիանօ Փաւարոթթիին եւ աներեւակայելի կերպով կատարելով օփերային մեներգը, որուն պատրաստուեցաւ ընդամէնը ութ վայրկեանի ընթացքին: «Ես ուղղակի իմ գործս կ՛ընեմ: Երգչուհին պէտք է կարենայ կատարել ամէն ինչ», մրցանակաբաշխութենէն ետք ըսաւ ան լրագրողներուն:
Միացեալ Նահանգներու նախագահ Ճիմի Քարթըրի երդման արարողութեան ան փայլուն կերպով երգեց եւ մտաւ Միացեալ Նահանգներու նախագահական արարողութիւններուն պատմութեան մէջ: Ան ցանկալի հիւր էր կարեւոր հանդիսաւոր արարողութիւններուն, երգած է փոխնախագահ Ալ Կորի դստեր հարսանիքին, հակառակ անոր որ այդ մէկը, երկրպագուներուն գնահատմամբ, յարիր չէր աստղին:
Արեթա Ֆրանքլինի կենսագրութեան մէջ նոր էջ մը բացուեցաւ 1980 թուականին, երբ ան նկարահանուեցաւ յայտնի «The Blues Brothers» շարժապատկերին մէջ: Այդ ժապաւէնին մէջ կը հնչէ անոր «Think» խորագրով երգը:
Հօրը մահը ծանր ազդեցութիւն ձգած է երգչուհիին վրայ, քանի որ հայրը սպաննած էին աւազակները` ներխուժելով տուն: Ծանր կորուստի այդ պահուն Արեթան հերոսաբար ոտքի կեցած եւ նոր երգեր ձայնագրած է` երգեր նուիրելով նաեւ իր հօր յիշատակին:
Իր կենդանութեան Արեթա Ֆրանքլինին անունով փողոց մը կոչուած է Տիթրոյթի մէջ, եւ Ֆրանքլին ներկայ եղած է այդ արարողութեան:
Իսկ մահէն անմիջապէս ետք Օդագնացութեան եւ տիեզերական տարածութեան հետազօտութիւններու ազգային գործակալութիւնը` ՆԱՍԱ-ն, Արեթա Ֆրանքլինի պատուին աստղակերպ մը անուանակոչած է: «Մենք տխուր ենք, որ Արեթա Ֆրանքլինը այլեւս մեզի հետ չէ: Թիւ 249516 աստղակերպը անուանակոչուած է ի պատիւ երգչուհիին` յարգանքի տուրք մատուցելու Սոուլի թագուհիին: Աստղակերպը կը շարունակէ պտտիլ Հրատի շուրջ», նշուած է ՆԱՍԱ-ի հաղորդագրութեան մէջ: Արեթա աստղակերպին շառաւիղը շուրջ 4 քիլոմեթր է, ան յայտնաբերուած է 2010 թուականին:
Ցաւակցական գիրեր յղած են Միացեալ Նահանգներու ներկայ ու նախկին նախագահները: «Արեթայի ձայնին մէջ մենք կը լսէինք մեր պատմութիւնը, անոր ամէն մէկ երանգը` մեր հզօրութիւնն ու վիշտը, լոյսն ու խաւարը, փրկութեան ուղիին որոնումն ու այդքան մեծ դժուարութեամբ վաստկած յարգանքը», նշած է Պարաք Օպամա:
Տանըլտ Թրամփի ցաւակցութեան մէջ նշուած է. «Ցաւակցութիւն կը յայտնեմ մարդու մը ընտանիքին, որ ես շատ լաւ կը ճանչնամ: Ան ինծի համար աշխատած է զանազան առիթներով: Արեթա Ֆրանքլինին ձգած իւրայատուկ ժառանգութիւնը տակաւին կ՛ոգեշնչէ շա՜տ ու շա՛տ սերունդները: Ան Աստուծոյ կողմէ պարգեւ ստացած էր իր ձայնը, որ շատ ճիշդ կը գործածէր: Ան առանձնայատուկ կին մըն էր», գրած է Թրամփ:
Համաշխարհային աստղերը նոյնպէս ցաւակցած են Ֆրանքլինի մահուան առթիւ` յիշեցնելով, որ ան ոչ թէ դարու մը, այլ պատմութեան մեծագոյն երգչուհին էր:
«Իմ գիտցած լաւագոյն ձայնը աշխարհի մէջ», գրած է Ճոն Լեճընտ:
«Դժուար է պատկերացնել աշխարհը առանց անոր: Արեթան ոչ միայն փայլուն երգչուհի մըն էր, այլեւ` իրաւունքներու համար պայքարող քաղաքացի, որ իր ազդեցութիւնը ձգեց աշխարհի մէջ», ըսած է ամերիկացի երգչուհի-դերասանուհի Պարպարա Սթրէյզընտ:
«Անգամ մը պատիւ ունեցած եմ երգելու Արեթային համար, ան շատ բարի էր: Ատիկա իմ կեանքիս ամենապայծառ պահերէն մին էր», ըսած է «Վերադարձ դէպի ապագայ» շարժանկարի աստղ Լէա Թամսըն:
Արեթա Ֆրանքլինի յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցաւ 31 օգոստոսին, Միացեալ Նահանգներու Տիթրոյթ քաղաքին մէջ, համակիրները երգչուհիին հրաժեշտ տուին 28-29 օգոստոսին Չարլզ Ռայթի` Ամերիկայի ափրիկեան պատմութեան թանգարանին մէջ:
Ֆրանքլինը իր իսկ երգերուն ուղեկցութեամբ կը յուղարկաւորեն «Վուտլաուն» գերեզմանատունը:
Խոհեր` Արեթա Ֆրանքլինէն
Արեթա Ֆրանքլին, միշտ ըլլալով մամուլի ուշադրութեան կեդրոնը` իր հարստութեամբ, մրցանակներով, ամուսնութիւններով եւ ամուսնալուծութիւններով եւ իր անուան առնչուող այլ նիւթերով, երբեք չէ ձանձրացուցած ընթերցողը: Մամուլը առանձնացուցած է նաեւ անոր հետաքրքրական միտքերը, որոնք երգչուհին արտայայտած է այս կամ այն առիթներուն.
– 70 տարեկանին ես կ՛երգեմ նոյն ձայնով, որով կ՛երգէի 25-ին, եւ այստեղ որեւէ գաղտնիք չկայ, պարզապէս ես երբեք ոչ ոքի բարկացած եմ:
– Յիշողութիւնները կ՛ըլլան քաղցր եւ հրէշաւոր, սակայն այդ երկուքն ալ հաւասարապէս կը ստիպեն մեզ լալ:
– Իմ կեանքին մէջ ամէնէն շատ կը զղջամ անոր համար, որ ձգած եմ որդիս, որպէսզի հեռանայ դպրոցէն:
– Իմ մասին այնքան լաւ եւ վատ բաներ ըսուած են, որ արդէն սկսած եմ խառնել, թէ ո՛ւր է սուտը եւ ո՛ւր` ճշմարիտը:
– Իմ կարգախօսն է` ապրէ եւ ուրիշներուն ալ ձգէ, որ ապրին:
– Ես միշտ վստահ եղած եմ, թէ ան, որ կ՛ամուսնանայ ինծի հետ, կ՛ունենայ աշխարհի լաւագոյն կինը:
– Մարդիկ հիմնականօրէն երկու խումբի կը բաժանուին: Անոնք, որոնք կը կարծեն, թէ լաւը տակաւին պիտի գայ, եւ անոնք, որոնք կը կարծեն, թէ լաւը մնացած է անցեալի մէջ:
– Որեւէ բան ընելու համար լաւագոյն պահը հիմա է:
– Ես կ՛երգեմ անոնց համար, որոնք կ՛ընդունին կեանքը այնպէս, ինչպէս որ է:
– Կեանքիս մէջ լաւագոյն մարդիկը միշտ եղած են անոնք, որոնց հետ ծանօթանալու առաջին պահուն մտածած եմ. «Աստուա՛ծ իմ, ո՞վ է այս խենթը»:
– Ես միշտ մասնակցած եմ բոլոր ընտրութիւններուն, քանի որ յստակ գիտեմ, թէ ան, որ չի մասնակցիր ընտրութիւններուն, հետագային բողոքելու իրաւունք չունի:
– Երաժշտութիւնը աւելի արագ կը փոխուի, քան` մարդը:
– Ես միշտ մտածած եմ, որ մարդիկ ինձմէ նոյնքան հաճոյք պէտք է ստանան, որքան ես` ինձմէ: