Անձեռնմխելիութեան Սահմանադրաիրաւական Հաստատութիւնն Արցախում

ՎԼԱԴԻՄԻՐ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
Արցախի Հանրապետութեան
վաստակաւոր իրաւաբան

Իրաւաբանական իմաստով անձեռնմխելիութեան եզրոյթի տակ հասկացւում է մարդու եւ քաղաքացու, պետութեան որոշ պաշտօնատար անձանց կարգավիճակը, տուեալ դէպքում` նրանց պաշտպանուածութիւնը ցանկացած հակաիրաւական ոտնձգութիւնից:

Անձեռնմխելիութեան հաստատութիւնը հազարամեակների պատմութիւն ունի: Դեռեւս Հռոմէական կայսրութիւնում, պատրիկների եւ պլեբէյների միջեւ պայքարի արդիւնքում պլեբէյները հասան նրան, որ նրանց կողմից ընտրուած ներկայացուցիչների` ժողովրդական տրիբունների անձը յայտարարուեց սրբազան ու անձեռնմխելի, եւ ցանկացած մարդ, ով որեւէ ոտնձգութիւն կ՛անէր տրիբունների նկատմամբ` օրէնքից դուրս էր յայտարարւում եւ պլեբէյներն իրաւունք ունէին սպաննելու այդ մարդուն` առանց պատժուելու վախի: Ի վերջոյ Հռոմի ծերակոյտը մ.թ.ա. 493թ. ընդունեց պլեբէյների պահանջը եւ նշանակեց առաջին տրիբուններին:

Արցախի սահմանադրութեան  14, 25, 31, 32, 92, 112 եւ 159-րդ յօդուածներում ուղղակիօրէն մատնանշուած անձեռնմխելիութեան եզրոյթի  շեշտադրումներն կապուած են պետական սահմանների  անկապտելիութեան, մարդու եւ քաղաքացու, ինչպէս նաեւ հանրապետութիւնում մի շարք պաշտօնատար անձանց յատուկ կարգավիճակի հետ:

Չնայած սահմանադրութեան 1, 33, 34, 60 եւ 137-րդ յօդուածներում անձեռնմխելիութեան եզրոյթը չի ամրագրուած, սակայն այդ կանոնների վերլուծութիւնից նկատելի է, որ անձեռնմխելիութեան հիմնարկի իրաւական ռեժիմի տարրերը նոյնպէս կարելի է տարածել դրանց վրայ: Անդրադառնանք վերոնշեալ կանոններին:

1.- Պետութեան անձեռնմխելիութեան / յօդուած 1/  իրաւական բնոյթը պետութեան ինքնիշխանութեան յատկանիշի շարունակութիւնն է միջազգային բնոյթի քաղաքացիաիրաւական յարաբերութիւններում, որտեղ գործում է <հաւասարը հաւասարի նկատմամբ չունի իրաւասութիւն> սկզբունքը, այսինքն` պետութիւնը չի կարող ներգրաւուել որպէս պատասխանող այլ պետութեան դատարանում եւ նրա նկատմամբ չեն կարող կիրառուել դատական աքթերի հարկադիր կատարման միջոցներ:

2.- Պետական սահմանների անձեռնմխելիութիւնը /յօդուած 14/ ամրագրում է Արցախի զինուած ուժերի տեղն ու դերը հանրապետութեան պաշտպանութեան, անվտանգութեան, տարածքային ամբողջականութեան եւ սահմանների անձեռնմխելիութեան բնագաւառներում: Այդ յօդուածի շրջանակներից  դուրս հանրապետութեան զինուած ուժերն այլ գործողութիւններ կատարել չեն կարող եւ քաղաքական հարցերում պարտաւոր են պահպանել չէզոքութիւն:

3.- Իւրաքանչիւր անձի ֆիզիքական եւ հոգեկան անձեռնմխելիութեան իրաւունքը /յօդուած 25 / ներառելով երկու հասկացութիւն, կազմում է անձնական անձեռնմխելիութեան հիմքը: Ֆիզիքական  անձեռնմխելիութիւնը ենթադրում է, որ անձն իր մարմնի, նրա առանձին օրկանների եւ հիւսուածքների օգտագործման եւ տիրապետման  հարցերով որոշումներ կայացնելու  ընթացքում գործում է ինքնուրոյն: Իսկ հոգեկան անձեռնմխելիութեան դէպքում անձն իր գիտակցութեանը եւ կամքին համապատասխան ազատ վարքագիծ է դրսեւորում: Ֆիզիքական եւ հոգեկան անձեռնմխելիութեան իրաւունքը  կարող է սահմանափակուել օրէնքով` պետական անվտանգութեան, յանցագործութիւնների կանխման կամ բացայայտման, հասարակական կարգի, առողջութեան եւ բարոյականութեան կամ այլոց հիմնական իրաւունքների եւ ազատութիւնների պաշտպանութեան նպատակով:

Բժշկութեան եւ կենսաբանութեան ոլորտներում, առանց անձի համաձայնութեան, արգելւում են գիտական, բժշկական,եւգենիկական / մարդու սելեկտաւորում / կամ այլ փորձերը, մարդու օրկանները եւ հիւսուածքները շահոյթի աղբիւր դարձնելը, մարդու վերարտադրողական քլոնաւորումը:

4.- Խոշտանգման,անմարդկային կամ նուաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի արգելքը / յօդուած 26 /  բխում է մի շարք միջազգային հռչակագիրներից եւ հռչակագրերից, սակայն այդ փաստաթղթերում  քննարկուող իրաւական նորմի տարրերի սահմանումները չեն տրուած: Դրանք կարելի է բացայայտել միայն եւրոպական դատարանի նախադէպային դատական որոշումներում:

5.- Անձնական ազատութեան անձեռնմխելիութիւնը նշանակում է, որ ոչ ոք չի կարող անձնական ազատութիւնից զրկուել այլ կերպ, քան` սահմանադրութեան յօդուած 27-ով նախատեսուած դէպքերում եւ օրէնքով սահմանուած կարգով: Կալանաւորումը, կալանքի տակ պահելը, բժշկական կամ դաստիարակչական հաստատութիւնում անձին հարկադրաբար տեղաւորելը թոյլատրւում է միայն դատարանի որոշմամբ: Մինչեւ դատարանի համապատասխան որոշումն ստանալն անձը չի կարող ձերբակալման պատճառով անազատութեան մէջ պահուել 72 ժամից աւելի:

Սահմանադրութեամբ նախատեսուած են նաեւ պատուի ու բարի համբաւի, մասնաւոր եւ ընտանեկան կեանքի ու բնակարանի  սեփականութեան անձեռնմխելիութեան իրաւունքը, նամակագրութեան, հեռախօսային խօսակցութիւնների եւ հաղորդակցութեան այլ ձեւերի ազատութեան գաղտնիութեան,  քաղաքացուն վերաբերող անձնական տուեալների պաշտպանութեան, դաւանանքի ազատութեան իրաւունքը եւ այլն:

Պաշտօնատար անձանց  շարքում յատուկ անձեռնմխելիութեամբ օժտուած են հանրապետութեան նախագահը /յօդուած 92 /, Ազգային ժողովի պատգամաւորները / յօդուած 112 /, դատաւորները / յօդուած 137 / եւ Մարդու իրաւունքների պաշտպանը / յօդուած 159 /:

Իւրաքանչիւր ժողովրդավարական պետութեան ղեկավարի անձեռնմխելիութեան ծաւալի շրջանակների սահմանման  դէպքում հաշուի են  առնւում տուեալ երկրի սահմանադրական մշակոյթը, քաղաքական փորձը եւ ազգային առանձնայատկութիւնները: Դրա հետ մէկտեղ, իւրաքանչիւր երկրում անձեռնմխելիութիւնը հանդէս է գալիս որպէս պետութեան գլխի իրաւական կարգավիճակի տարր եւ նա գործունէութեան երաշխիք` դրանով իսկ ապահովելով նախագահի գործունէութեան անխափան աշխատանքը:

Սահմանադրաիրաւական նորմերի վերլուծութիւնը ցոյց է տալիս, որ մեր երկրի նախագահի հաստատութիւնը պետական իշխանութեան բարձրագոյն մարմինների համակարգում առաջնային, առանցքային է: Նախագահը պետութեան գլուխն է եւ գործադիր իշխանութեան  ղեկավարը, հանրապետութեան ինքնիշխանութեան, անկախութեան, տարածքային ամբողջականութեան եւ անվտանգութեան երաշխաւորը:

Սահմանադրութեան 92-րդ յօդուածի համաձայն, հանրապետութեան նախագահն անձեռնմխելի է: Իր լիազօրութիւների ժամկէտում եւ դրանից յետոյ հանրապետութեան նախագահը չի կարող հետապնդուել եւ պատասխանատուութեան ենթարկուել իր կարգավիճակից բխող գործողութիւնների համար: Իր կարգավիճակի հետ չկապուած գործողութիւնների համար հանրապետութեան նախագահը կարող է պատասխանատուութեան ենթարկուել իր լիազօրութիւների աւարտից յետոյ:

Սահմանադրաիրաւական այս նորմը, որ կար նաեւ 2006 թուականի խմբագրութեամբ սահմանադրութիւնում եւ վերցուած է Հայաստանի Հանրապետութեան  2005 թուականի փոփոխութիւններով սահմանադրութիւնից, հանրապետութեան նախագահի անձեռնմխելիութեանը տալիս է ամբողջական, բացառիկ, իսկ պաշտօնավարումից յետոյ` յարաբերական բնոյթ: Առաջին դէպքում կարգավիճակից բխող գործողութիւնների համար սահմանադրութիւնը նախագահին ազատում է պատասխանատուութիւնից, իսկ երկրորդ դէպքում` պատասխանատուութեան ենթարկելու հարցը պայմանաւորում է նրա կարգավիճակի հետ չկապուած գործողութիւններով, այսինքն այդ ենթադրեալ գործողութիւնները / արարքները /  պէտք է սահմանադրութեամբ սահմանուած նախագահի լիազօրութիւնների հետ որեւէ կապ չունենան:

Դժուար չէ նկատել, որ նախագահի անձեռնմխելիութեան վերաբերեալ սահմանադրաիրաւական այս նորմը դուրս է գալիս անձի անձեռնմխելիութեան ընդհանուր սկզբունքների շրջանակներից եւ հակասութեան մէջ է գտնւում  օրէնքի եւ դատարանի առջեւ բոլորի հաւասարութեան սկզբունքի հետ: Ստացւում է, որ սահմանադրութեան մէկ նորմով խախտւում է մէկ այլ նորմ, չնայած` երկու նորմերն էլ հաւասար իրաւաբանական ուժ ունեն: Այնուհանդերձ, պէտք է նկատի ունենալ, որ հանրապետութեան նախագահն անձնաւորում է պետականութիւնը, ժողովուրդին, նրա` որպէս պետութեան ղեկավարի կարգավիճակը, տեղն ու դերը պետական իշխանութեան հաստատութիւնների համակարգում ենթադրում են, որ նրա նկատմամբ քրէադատավարական եւ վարչական գործողութիւններն անխուսափելիօրէն երկիրը կը տանեն դէպի քաղաքական անկայունութեան եւ ցնցումների: Այդ առումով, դժուար է պատկերացնել մի վիճակ, երբ նախագահը ենթարկուի անձնական խուզարկութեան, ձերբակալման եւ այլն:

Հանրապետութեան նախագահի անձեռնմխելիութիւնը չի սահմանափակւում միայն անձնական անձեռնմխելիութեամբ.այն տարածւում է նրա կողմից զբաղեցրած ծառայողական նստավայրի, անձնական բնակարանի, փոխադրամիջոցների, կապի, նրան պատկանող փաստաթղթերի եւ իրերի վրայ:

Պէտք է ենթադրել, որ նախագահը քաղաքացիաիրաւական յարաբերութիւններում անձեռնմխելիութեան իմունիտետով չի օժտուած: Նրա հրամանագրերը եւ կարգադրութիւնները Գերագոյն դատարանի կողմից կարող են ճանաչուել հակասահմանադրական, նա դատարանում կարող է պատասխանող լինել:

Նախագահի անձեռնմխելիութիւնը բնաւ չի նշանակում նրա քաղաքական սահմանադրական պատասխանատուութեան բացակայութիւն: Համաձայն սահմանադրութեան 97-րդ յօդուածի, հանրապետութեան նախագահը կարող է պաշտօնանկ արուել պետական դաւաճանութեան կամ այլ ծանր յանցագործութեան համար, որի վերաբերեալ Ազգային ժողովի որոշման նախագիծ կարող է ներկայացնել պատգամաւորների ընդհանուր թուի առնուազն մէկ երրորդը: Հանրապետութեան նախագահին պաշտօնանկ անելու մասին եզրակացութիւն ստանալու  համար Ազգային ժողովը պատգամաւորների ընդհանուր թուի ձայների մեծամասնութեամբ ընդունուած որոշմամբ դիմում է Գերագոյն դատարան: Վերջինիս եզրակացութեան հիման վրայ հանրապետութեան նախագահին պաշտօնանկ անելու մասին Ազգային ժողովի որոշումը կայացւում է պատգամաւորների ընդհանուր թուի ձայների առնուազն երկու երրորդով:

Հանրապետութեան նախագահի յետկանչման / իմպիչմենտ / վերաբերեալ նորմը նոյնպէս կար 2006 թ. խմբագրութեամբ սահմանադրութիւնում եւ այն  վերցուած է ՀՀ 1995 եւ 2005թթ. խմբագրութեամբ սահմանադրութիւններից: Քննարկուող նորմն այնպէս է կառուցուած, որ փաստօրէն անհնարին է դարձնում նախագահի պաշտօնանկութիւնը եւ նրան թողնում անպատժելի: Այսպէս, խորհրդային քրէական օրէնսդրութեամբ յանցագործութիւնները դասակարգւում էին երկու խմբի` ծանր եւ ոչ ծանր, որի հիմքում դրուած էր յանցագործութեան վտանգաւորութեան աստիճանը: Հէնց այս տրամաբանութեան վրայ է խարխսուած հանրապետութեան նախագահի պաշտօնանկութեան հիմքը` պետական դաւաճանութիւնը կամ ծանր յանցագործութիւն կատարելը: Միչդեռ  հանրապետութեան քրէական օրէնսգրքի 19-րդ յօդուածի համաձայն, ըստ բնոյթի եւ վտանգաւորութեան աստիճանի, յանցագործութիւններն դասակարգւում են` ոչ մեծ ծանրութեան, միջին ծանրութեան, ծանր եւ առանձնապէս ծանր յանցագործութիւների: Պետական դաւաճանութիւնը համարւում է առանձնապէս ծանր յանցագործութիւն, սակայն անհասկանալի է, թէ Արցախի սահմանադիրներն ինչո՛ւ են այդ յանցակազմն առանձնացրել. Միթէ միւս առանձնապէս ծանր յանցագործութիւնների / իշխանութիւնը իւրացնելը, սահմանադրական կարգը տապալելը եւ այլն / կատարումը հիմք չե՞ն կարող հանդիսանալ հանրապետութեան նախագահին պաշտօնանկ անելու համար: Մեր կարծիքով, պաշտօնանկութեան մասին յօդուածում պէտք է ուղղակիօրէն նշուէր, որ նախագահը պաշտօնանկ է արւում  յանցագործութեան կատարման  մէջ մեղաւոր ճանաչուելու դէպքում: Այլապէս նախագահն իր պաշտօնավարման ընթացքում ոչ մեծ ծանրութեան եւ միջին ծանրութեան յանցագործութիւնների կատարման համար պաշտօնանկ արուել չի կարող: Քննարկուող յօդուածը խոցելի է նաեւ այն տեսանկիւնից,  թէ Ազգային ժողովի պատգամաւորների մէկ երրորդն ինչ նիւթերի հիման վրայ կարող է նախագահին պաշտօնանկ անելու մասին նախագիծ ներկայացնել, իսկ Ազգային ժողովը, իր հերթին, ինչպէս պէտք է որոշի եւ հիմնաւորի, որ հանրապետութեան նախագահը  պետական դաւաճանութիւն է կատարել: Չէ՞ որ  նմանատիպ հարցերը քննութեան առարկայ են դառնում եւ իրենց լուծումն ստանում դատաքննչական մարմինների կողմից:

Համեմատութեան համար նշենք, թէ մի քանի երկրներում նախագահի անձեռնմխելիութեան ինչպիսի՛ հաստատութիւններ են գործում: Ֆրանսայում պետութեան գլուխն  իր  կարգավիճակից բխող գործողութիւնների համար պատասխանատուութիւն չի կրում: Մնացած բոլոր արարքների համար նա պատասխանատուութիւնից չի ազատւում: Գերմանիայում, Իտալիայում, Ռումանիայում պատասխանատուութեան տարածուած հիմք է հանդիսանում երկրի հիմնական օրէնքը խախտելը: Միացեալ Նահանգներում պետական դաւաճանութեան թեքսթը տրուած է  երկրի սահմանադրութեամբ եւ փորձում եղել են դէպքեր, երբ ծերակոյտը նախագահի նկատմամբ անվստահութեան  հարց է յարուցել / Ռ. Նիքսըն /1974/,  Բ. Քլինթըն/1998/: Բաւական է յիշել, որ Նիքսընը մեղադրւում էր արդարադատութեան իրականացմանը խոչընդոտելու համար: Միացեալ Նահանգների, Ֆրանսայի, Գերմանիայի նախկին նախագահներն անձեռնմխելիութեան երաշխիքներից չեն օգտւում: Չիլին միակ երկիրն էր, որտեղ նախկին նախագահը Սահմանադրութեամբ երաշխաւորուած էր ցմահ անձեռնմխելիութեամբ: Սակայն դա չփրկեց Փինոշէին:

Որն է ելքը: Արցախի Սահմանադրութեան 92 եւ 97-րդ յօդուածները, որոնք իրենց անկատարելիութեան պատճառով անպատժելի են թողնում հանրապետութեան նախագահին, սահմանադրական առաջին փոփոխութիւնների դէպքում պէտք է իրաւական եւ ժողովրդավարական պետութեան յատկանիշներին  հարիր վերախմբագրել` տալով այդ  յօդուածներին   իմպերատիւ բնոյթ, դուրս թողնելով <կարող է> եզրոյթը, ինչն Ազգային  ժողովի համար յանցաւոր արարք կատարած  նախագահի պաշտօնանկութիւնը պարտադիր կը դառնայ: Յանցաւորութեան դէմ պայքարում կարեւոր է ոչ թէ պատժի խստութիւնը, այլեւ դրա անխուսափելիութիւնը: Իւրաքանչիւր իրաւախախտ պէտք է իմանայ` դատաստան կայ գալու, պատասխան կայ տալու:

Պատգամաւորի անձեռնմխելիութիւնն օրէնսդիր իշխանութեան անդամների յատուկ կարգավիճակ է, որը նրանց կարող է պարսպել, անջրպետել հետապնդումից, բայց յանցագործութիւն կատարելու դէպքում` չազատել պատասխանատուութիւնից: Պատգամաւորական անձեռնմխելիութիւնն ամրագրուած է սահմանադրութեան 112-րդ յօդուածով, համաձայն որի, պատգամաւորն իր լիազօրութիւնների ժամկէտում եւ դրանից յետոյ  չի կարող հետապնդուել եւ պատասխանատուութեան ենթարկուել պատգամաւորական գործունէութեան շրջանակներում յայտնած կարծիքի կամ քուէարկութեան համար:

Ի տարբերութիւն հանրապետութեան նախագահի` պատգամաւորն օժտուած է յարաբերական անձեռմխելիութեամբ, քանի որ, խորհրդարանի համաձայանութեամբ, նրա նկատմամբ կարող է քրէական հետապնդում յարուցուել եւ ազատութիւնից զրկուել: Պատգամաւորին ազատութիւնից զրկելը խորհրդարանի համաձայնութիւնը չի պահանջւում, երբ նա բռնուել է յանցանք կատարելու պահին կամ անմիջապէս յետոյ:

Դատաւորի անձեռնմխելիութիւնը նոյնպէս որոշակի բացառութիւն է օրէնքի առջեւ բոլորի հաւասարութեան սկզբունքից եւ իր բովանդակութեամբ դուրս է գալիս անձնական անձեռնմխելիութեան շրջանակներից: Դա պայմանաւորուած է նրանով, որ հասարակութիւնը եւ պետութիւնը դատաւորի անձին  եւ մասնագիտական գործունէութեանը ներկայացնելով բարձր պահանջներ` պարտաւոր են լրացուցիչ երաշխիքներ ապահովել դատաւորին` պատշաճ արդարադատութիւն իրականացնելու համար: Դատաւորի անձեռնմխելիութիւնը դատաւորի պաշտօնը զբաղեցրած քաղաքացու համար առաւելութիւն չէ, այլ միջոց է  հանրային շահերի, եւ ամէնից առաջ արդարադատութեան շահերի պաշտպանութեան համար: Իր լիազօրութիւնների իրականացման կապակցութեամբ դատաւորի նկատմամբ քրէական հետապնդում կարող է յարուցուել միայն  Բարձրագոյն դատական խորհրդի / ԲԴԽ /  համաձայնութեամբ: Դատաւորն իր լիազօրութիւնների իրականացման կապակցութեամբ առանց ԲԴԽ-ի համաձայնութեան չի կարող զրկուել ազատութիւնից` բացառութեամբ այն դէպքի, երբ նա բռնուել է յանցանք կատարելու պահին կամ անմիջապէս դրանից յետոյ: Լիազօրութիւնների իրականացման կապակցութեամբ դատաւորի նկատմամբ քրէական հետապնդում յարուցելու կամ նրան ազատութիւնից զրկելու վերաբերեալ համաձայնութիւն տալու հարցով ԲԴԽ է դիմում  հանրապետութեան գլխաւոր դատախազը:

Մարդու իրաւունքների պաշտպանի վրայ տարածւում է պատգամաւորի համար սահմանուած անձեռնմխելիութեան իրաւունքը: Մարդու իրաւունքների պաշտպանի նկատմամբ քրէական հետապնդում յարուցելու կամ նրան ազատութիւնից զրկելու վերաբերեալ համաձայնութիւն տալու հարցը Ազգային ժողովը լուծում է պատգամաւորների ընդհանուր թուի  ձայների առնուազն երեք երրորդով:

Յաւելենք, որ սահմանադրութեամբ յատուկ կարգավիճակ ունեցող պաշտօնատար անձանց անձեռնմխելիութիւնն ապահովւում է քրէական եւ վարչական օրէնսդրութեամբ:

Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար