«Ա. Օ.».- Ֆրանսայի մէջ հայկական վարժարանային համակարգը ի՞նչ ձեւով կը զարգանայ վերջին տարիներուն: Ի՞նչ ձեւով կը գնահատէք այս խրախուսելի երեւոյթը:
Յ. Պ.- Բազմերես հարցում է ասիկա: Կը զարգանան, եթէ շէնքի մասին է հարցը: Ճիշդ է, քանի մը շէնքեր շինուեցան: Բայց նաեւ ես ցաւով պիտի հաստատեմ երեւոյթ մը, որ ֆրանսահայութիւնը գիտակցական մակարդակի հասնելով` ինք չշինեց այդ դպրոցները: Դրամագլուխը դուրսէն եկաւ: Կը նշանակէ, որ այդ իրենց քրտինքը չէր: Այս է հարցերէն մէկը: Երկրորդ` դպրոցը, կրթական գործը, մասնագիտական գործ է: Երբ որ ատամը ցաւի, սափրիչի չես երթար: Նոյն է պարագան դպրոցին: Ուրեմն կարելի չէ թաղականութեամբ, հոգաբարձութեամբ գործ ղեկավարել: Վարչական գործով թող զբաղին: Բայց հաշուապահութիւնը պիտի ընեն, ոչ թէ` դրամի իսկական տնտեսավարումը: Այսինքն ուսուցիչին տրուած գումարը պերճանք պէտք չէ համարել: Ուսուցիչը լաւ պիտի վճարուի, որպէսզի լաւ աշխատի: Աղքատ ազգականի ամսականով ուսուցիչը աղքատ արդիւնք կու տայ: Երկրորդ հարցը` դպրոցը մրցակցական ըլլալու համար պէտք է քայլ պահէ իր ժամանակին հետ, եւ քիչ մըն ալ համապատասխանէ ամբոխի, ժողովուրդի սնոպիզմին: Դպրոցը պէտք է քիչ մը ներկայանալի ըլլայ, ընդունող պէտք է ըլլայ, սարքաւորումներ պէտք է ունենայ, օրինակ` տարրալուծարան պէտք է ունենայ եւ այլն: Մարդիկ այս տեսանելի մասին ալ կարեւորութիւն կու տան: Եւ ոչ թէ` ըսել, որ մենք հայրենասիրական զգացում պիտի փոխանցենք: Չի բաւեր ասիկա: Աշակերտը տեղական քննութիւններուն պիտի յաջողի: Բոլորի կողքին, դուն պիտի կարողանաս պատուաստել էականը: Այս ալ մանկավարժութեան հարց է: Պէտք է այսօր մտածել, թէ հայերէնը կրնա՞նք, օրինակի համար, ինծի ծանօթ հեղինակներու դասագիրքերով սորվեցնել, թէ՞ ուրիշ բան պէտք է մտածել: Ես վերջերս զեկուցում մը գրեցի սեմինարի մը առիթով, ուր հետեւեալ ձեւով բանաձեւեցի, որ հայերէնը պէտք է վերածել կենդանի լեզուի եւ ոչ թէ՞ դասագիրքի լեզուի: Այդ մէկ ժամուան մէջ եղածը դասագիրքի լեզու է: Ի՞նչ կը հասկնանք կենդանի լեզու ըսելով: Այսօր ձեր դպրոցները գացէք եւ հարցուցէք սա փողոցի ծառերուն անունները ի՛նչ են: Բոլորը ծառ են իրենց համար: Ինծի մէկ հատիկ արդարացուցիչ պատճառ պէտք է տան մեր դպրոցները, որ մարզանքի դասը Ամերիկայի մէջ անգլերէնով կ՛ըլլայ: Կենդանի լեզու ըլլալու համար այդ մարզանքի դասը հայերէնով ըրէ: Մանուկին համար բնական լեզու մը ըլլայ ասիկա: Յետոյ, Մարսէյի դպրոցի առաջին օրը խոհարար տիկինը ճաշացանկ կազմած էր, պատին վրայ ճաշերը ֆրանսերէն գրած էր: Բոլորին առջեւ, թատերական կերպով պատռեցի, հոս մանուկները հայերէն պիտի ուտեն, ըսի: Եթէ լեզուն կենդանի լեզու չէ, մանուկները չեն սորվիր: Հոս կը սորվին, հոն կը մոռնան: Ասիկա իրողութիւն է բոլորին համար: Որովհետեւ շաբաթը մէկ ժամով լեզու չես կրնար սորվեցնել: Միւս` յարակից մասերը կան: Անոնցմով, որ դուն լեզուն պիտի դարձնես կենդանի լեզու, կեանքի լեզու: Այս մարզին մէջ կը թերանանք: Ասոր համար ալ կայ յատուկ մեթոտ, որ կը կոչուի երկլեզուեան ուսուցում, որուն մասնագէտներէն մէկն ալ հայ է: Անգամ մը Փարիզ հրաւիրեցինք եւ խօսեցաւ: Ասոր բացատրութիւնը շատ պարզ է: Ոչ թէ երկու լեզու սորվեցնելու հարց է, այլ երկու լեզուով աշխարհ ճանչնալու հարց է: Օրինակ` մանուկը պիտի գիտնայ առտու իր մօրը ըսել` կաթ կ՛ուզեմ, կամ` անգլերէնով, ֆրանսերէնով ըսել: Բայց պիտի գիտնայ, որ այդ լեզուով ալ ինք կրնայ աշխարհը ճանչնալ: Եւ մենք ասիկա չունինք: Ուրեմն, առաջին տարիներուն հայերէնի ուսուցչուհին եւ ֆրանսերէնի ուսուցչուհին շաբաթը անգամ մը քովս կը կանչէի եւ կ՛ըսէի. այս շաբաթ ի՞նչ պիտի ընէք: Նոյնիսկ թուաբանութեան ուսուցչուհիին կ՛ըսէի` ըսէ, որ ինքնաշարժը Երեւանէն Գորիս կ՛երթայ: Աշխարհը ճանչնալու պարզ ձեւեր են ասոնք: Եւ որովհետեւ մենք յաճախ կը կարծենք, որ հայերէնով ուսուցուածին եւ օտար լեզուով ուսուցուածին միջեւ անանցանելի պատ մը կայ, այդ պատճառով ալ լեզուն կենդանի, կեանքի լեզու չ՛ըլլար: Ասոր համար խիստ կարեւոր է, եթէ հնարաւոր է, ի հարկին, որ թուաբանութեան ուսուցիչը, կամ իրագիտութեան ուսուցիչը, օտար լեզու դասաւանդող ուսուցիչը ինք հայ ըլլայ նաեւ, բայց լեզուն գիտնայ: Ես անգամ մը շատ ուրախութեամբ տեսայ, երբ Փարիզի Դպրոցասէրի թուաբանութեան ուսուցիչի դասարան մտած էի. ան տիակոնալը կը բացատրէր, հայերէնն ալ հետը կը սորվեցնէր: Ուրեմն մանուկը ֆրանսերէնին հետ կ՛ընկալէր, կ՛ըսէր հատանող, երկուքը միասին կ՛ընկալէր մանուկը, եւ երբ որ անմիջական նիւթին հետ կու գայ այդ բացատրութիւնը, մանուկը կ՛ընկալէ եւ կը սորվի: Ասոր համար պէտք է ամբողջովին վերամտածել հայերէնի ուսուցման եղանակի մասին եւ մեր դասագիրքերը այդ ձեւով պէտք է խմբագրել: Ժամանակին «Հայկարան»-ը կար, շատ լաւ դասագիրքեր էին, բայց `հայերէն գիտցողին համար: Այսօրուան աշակերտին անմիջականութեան եւ կեանքին մաս չի կազմեր ատիկա, եւ թերեւս նիւթերը պէտք է խմբագրել: Առաջ մեր դպրոցներուն մէջ գիտութեան դասերը հայերէնով կ՛ըլլային: Ամբողջ բառերը հայերէնով կը սորվէին տղաքը: Հիմա չկան անոնք, ուրկէ՞ պիտի սորվին այդ բառերը: Դասը պէտք է խմբագրել այդ բառերով նաեւ, յետոյ քիչ մը ժամանակ յատկացնել` մանուկներուն բացատրելու համար, թէ ծառերը անուններ ունին եւ գործածեն այդ անունները: Բանջարեղէնները անուններ ունին, սորվեցնեն այդ անունները, ի հարկին` խոհարար մայրիկին քով տանելով զինք: Ասիկա ամբողջովին պէտք է վերամտածել: Հայաստանցի մանուկը խնդիր չունի: Մեր վերջին գիւղերու աշակերտներն ալ այս խնդիրը չունին, Քեսապէն աշակերտներ կու գային, իրենք գիտէին ատիկա: Քաղաքի աշակերտը շարադրութիւն կը գրէր, բոլոր ծառերուն ծառ կ՛ըսէր: Քեսապցի տղան ծառերուն անունները կու տար: Այս է ուրեմն կեանքի լեզու դարձնելու հարց, եւ ասիկա սիրողական ձեւով չ’ըլլար: Ասիկա պատասխանատու մարդով կ’ըլլայ, հասկցող մարդով կ’ըլլայ, որուն պէտք է վճարել: Այս ալ պիտի հասկնան մեր թաղականները, մեր ղեկավարները, հոգաբարձութիւնները: Յատուկ մանկավարժութիւն է ասիկա:
«Ա. Օ.».- Գիտենք, որ ընթերցասիրութիւնը ընդհանրապէս նահանջած է վերջին շրջանին: Նոյն պատկերը շեշտակիօրէն կը պարզուի արեւմտահայ ընթերցող հասարակութեան մէջ: Ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք այս երեւոյթը, եւ ի՞նչ դրական նախաձեռնութիւններ կրնան առնուիլ այս մտահոգիչ պատկերը բարելաւելու համար:
Յ. Պ.- Ասանկ հարցում ընողները պատասխանը գիտեն ընդհանրապէս: Ճիշդ է, որ ամէն մարդ կ՛ըսէ, թէ այսօր համացանցը արգելք է, որ հայերէն կարդանք: Սակայն մենք հնարաւորութիւններ ունինք: Ինչո՞ւ, օրինակ, մեր զանազան ձեռնարկներու կողքին, չկազմակերպել պարզ ընթերցման հանդիպումներ: Գիրքը առնել` ըսել. «Եկէք ժողովո՛ւրդ, այսօր Սիամանթօ պիտի կարդանք: Ի հարկին, եթէ հասկնալու դժուարութիւն ունեցողներ կան, թարգմանութիւնն ալ` միաժամանակ: Այս խաղին մասնակից պէտք է դարձնել ուսուցիչները: Այս խաղին մասնակից պէտք է դարձնել ծնողները: Երբ որ «Բագին»-ի գործերով Պէյրութ կ՛երթայի, ընթերցման հանդիպումներ կը կազմակերպէի: 8-10 հոգի կու գային, 3 վայրկեանի ներածական մը կ՛ընէի, յետոյ գիրքի մէջէն բաժիններ ընտրած կ՛ըլլայի եւ կը բաժնէի իրենց: Բոլորը մասնակից կ՛ըլլային: Մասնակցութեան հարցը մենք պէտք է կարենանք բոլոր մարզերուն մէջ ստեղծել: Նոյնիսկ` ղեկավարական որոշումներու պարագային: Ինչ անպատեհութիւն կայ, երբեմն եթէ ըսէք, երիտասարդնե՛ր, եկէք, հոս նստեցէք, մտիկ ըրէք: Հաղորդակից պէտք է դարձնել եւ փոխանակ որոշումները վերէն բերելու` ուղղահայեաց, պէտք է հորիզոնականի վերածել: Դուք ալ առաջարկ մը ունի՞ք: Եւ ի վերջոյ հիմնական հոգեբանականը այն է, որ մեր ղեկավար դիրքերու վրայ գտնուող մարդիկը վարժուին իրենց խօսակիցներուն երբեմն ըսելու, որ դուն ալ իրաւունք ունիս: Ասիկա բոլոր մարզերուն մէջ օգտակար կ՛ըլլայ: Եւ վերջին հաշուով նաեւ հայ մարդը, նոյնիսկ օտարացածը զգայուն տեղ մը ունի: Այդ հայ մարդիկը այսօր հայերէն չեն կարդար: Իրենց տուներուն մէջ հայերէն գիրք չկայ: Հայերէն գրադարանները, եթէ մեծկակ չեն, որ ասդին-անդին դրուին, գիրքերը փողոց կը թափուին: Աչքովս տեսած եմ: Նոր երկու գրադարան Ամերիկայէն մէկը ղրկուեցաւ Արցախ` «Համազգային»-ի գրադարանը, միւսը` Ալիս Սեւակին հսկայ գրադարանը ղրկուեցաւ Լոս Անճելըս, «Լարք» ընկերակցութեան, որ ընդարձակուելու է եւ իր կողքին թանգարան մըն ալ պիտի ունենայ: Ըսել կ՛ուզեմ, որ եթէ հայ մարդը գիրքի կարեւորութեան սկսի անդրադառնալ, որ` գիրքը գաղափար փոխադրող է, արժէք փոխադրող է, այն ատեն կրնայ հրաշքը պատահիլ, վերականգնում տեղի ունենալ: Մարդոց պէտք է խօսիլ նաեւ` քիչ մը մեծերուն դպրոցը յաճախելով: Օշական ոսկի խօսք մը ունի: Մագաղաթը աւելի կ՛ապրի, քան` մարմարը: Այս պարզ իմաստութիւնը եթէ կրցանք մեր խանութպանին փոխանցել, մեր ուսուցիչին փոխանցել, մենք ոստում կատարած կ՛ըլլանք: Իրենց բացատրէ, որ այս գիրքը գնէ, որպէսզի գիրքը շարունակուի, գրողը ապրի:
Այսօր գրողը իր գիրքով չ’ապրիր, եւ ասիկա ահաւոր նահանջ մըն է: Ես անցեալները ճափոնցի գրողի մը թարգմանութիւնը ըրի, իր վերջին գիրքը Ճափոնի մէջ տպուած է 700.000 օրինակով, եւ գրուած էր, որ ընթացքի մէջ է բազմաթիւ լեզուներու թարգմանուելու համար: Մենք երբեմն փառասիրութիւններ ալ ունինք Նոպէլեան մրցանակ մը ստանալու: Ինչպէս Նոպէլեան մրցանակ ստանաս, երբ որ չես թարգմանուիր, չես կարդացուիր, որո՞ւ հոգը: Ասոր պատասխանատուն ազգովին մենք ենք` հայերէն չգիտցողը եւ հայերէն գիտցողը: Մարդոց ըսէ, որ այս գիրքը գնելով դուն գրականութեան եւ մշակոյթին նպաստած կ՛ըլլաս: Գիրքերը, հետեւեցէք տպաքանակներուն, 400 օրինակ, Հայաստան, բախտաւոր պարագային նուէր կը տրուին:
Ընկեր մը ըսաւ, որ ոչ միայն գիրքերը նուէր պիտի տանք, այլ դրամ ալ պիտի տանք, որ կարդան: Ասիկա ազգային մեծագոյն պարտութիւն է: Եւ մեր ժողովուրդին պէտք է ըսել, որ այս պարտութեան մասնակից ես: Հայաստան ալ նոյնն է կացութիւնը: Հայաստան գիրք մը հրատարակուեցաւ 700 էջով: Կոթողական ուսումնասիրութիւն մը: Գիրքը հրատարակուեցաւ 100 օրինակով: Ասիկա մեր ժողովուրդին հանդէպ եղած մեծագոյն վիրաւորանքն է: Կը նշանակէ, որ հայ մտաւորականը եւ գրողը այլեւս կաթիլ մը վստահութիւն չունին մեր ժողովուրդի մշակութասիրութեան եւ ինքնութեան վրայ: Ասիկա պէտք է բարձրաձայն ըսել, եւ ըսել, որ ասոր առաջքը դո՛ւն պիտի առնես, սիրելի՛ ժողովուրդ: Եւ մեծն Ֆրանսայի մէջ, ուր 500.000 հայութիւն կայ, որուն վրայ գումարուած են Հայաստանէն արտագաղթողները, մէկ հատիկ գրատուն չկայ: Բան մը կը նշանակէ ասիկա: Հայ մարդը իր հոգեկան սնունդը ստանալու համար հասցէ չունի: Նիու Եորքի մէջ ալ չկայ: Քալիֆորնիա քանի մը հատ կայ: Ըսել կ՛ուզեմ, որ պզտիկ հարցեր կան, որոնք լուծումներու դուռ կը բանան:
Մեր կազմակերպութիւնները իրենց շէնքերուն տակ, դէպի դուրսը նայող, ոչ թէ ներսը` զարդի համար, տեղ մը թող բանան: Երեւակայեցէք, երբ որ Հայաստանի մէջ գրախանութները փակուած էին, Գրողներու միութինը խանութ մը բացաւ: Ինծի համար երջանկութիւն էր ատիկա տեսնել: Հիմա խանութները կը բազմանան Հայաստանի մէջ: Երեւոյթ է ասիկա: Պէտք է ընդգծել այս երեւոյթը: Բայց` սփիւռքի մէ՞ջ: Պէյրութի մէջ ալ գրախանութները փակուած են: Մէկ հատ, երկու հատ կան: Ըսել կ՛ուզեմ, որ մենք մեզ մեր արմատներէն կտրելու վրայ ենք: Ասիկա ամբոխին պատասխանատուութիւնը չէ, ղեկավարութեան պատասխանատուութիւնն է: Ղեկավարութիւնը երկու քոքթէյլ պակաս թող ընէ, գրախանութ մը թող բանայ: Ընելիք ունինք:
«Ա. Օ.».- Վերջաբան
Յ. Պ.- Վերջաբանիս մէջ կ՛ուզեմ խօսիլ ժամանակակից մանկավարժական վերաբերումին մասին: Ամերիկացի փիլիսոփայ մը, գիրք գրեց, որ դպրոցներու նախակրթարաններուն մէջ փիլիսոփայութեան դաս պիտի դրուի: Այսօր Ֆրանսայի մէջ ատիկա կ՛ընեն: Նախակրթարանի առաջին դասարանին մէջ համալսարանի դասախօսը կու գայ փիլիսոփայութեան դաս կ՛ընէ: Մանուկները մտածելու կը վարժեցնէ: Երանի մենք ասիկա կարենանք ընել ոչ թէ դպրոցներու մէջ միայն, այլեւ` մեր ժողովներուն մէջ, փոխանակ ելլելու եւ կրկնութիւններ ընելու, նախ մտածելու վարժուինք, թէ ինչպէ՛ս կ՛ըլլայ այդ հարցումին պատասխանելը կամ չպատասխանելը: Այս` մէկ: Ես կ՛ուզեմ, որ մեր ժողովուրդը մտածելու վարժուի: Մտածական ընթացքի մէջ մտնէ: Երկրորդ` ես լուրջ մտահոգութիւն մը ունիմ հայ մամուլին նկատմամբ: Հայ մամուլը գործիք չէ: Ժողովուրդին խիղճն է: Պէտք է, որ ժողովուրդին խիղճը ըլլայ: Եւ եթէ եղբայրս ալ սխալ ըրած է, պէտք է կարենամ ատիկա ըսել: Ոչ անպայման` կռիւ յայտարարելով: Ըսելով, որ աւելի լաւը կրնար ըլլալ: Մենք ճամբան քիչ մը շուարած ենք, վերադառնանք: Որովհետեւ առանց ժողովուրդի խիղճը ըլլալու` մամուլը թութակաբանութիւն մըն է: Անոր համար, երբ որ ամէն կողմերու մեր թերթերը կը կարդամ, այն տպաւորութիւնը կ՛ունենամ, որ կրկնուած դաս մըն է ասիկա: Նոյն տարազները կը կրկնուին: Մինչդեռ կարելի է ուրիշ բան ընել: Եւ երբեմն թոյլ պէտք է տալ, որ տարբեր կարծիքներ արտայայտուին: Ֆրանսական մամուլին մէջ, որ քիչ մը ձախ է, ե՛ւ ընկերվարականը, ե՛ւ համայնավարը կը գրեն, եւ կը հրատարակուի: Ի՞նչ է անպատեհութիւնը: Ընթերցողը թող ընէ ընտրութիւնը: Մենք ալ ասոր պէտք է հասնինք: Ի՞նչ է անպատեհութիւնը, որ ըսէ` այսինչ բանը ասանկ չ’ըլլար, ըսենք, այս պզտիկ քննադատութիւնը, դժգոհութիւնը ժողովուրդը ի՛նքը արտայայտէ, եւ եթէ ինքը արտայայտէ, այն տպաւորութիւնը կ՛ունենայ, որ իր ձայնը կը լսուի, այդ ձայնը լսուելու բեմն է թերթը, եւ այս ուղղութեամբ նաեւ մեր մամուլը յստակ կերպով ընելիք ունի, եւ ոչ թէ միայն կարգախօս կրկնելու: Ուրեմն, բազմաթիւ աշխատատեղեր կան մեր առջեւ բացուած, բայց ատիկա ընելու համար ե՛ւ միջոց պէտք է, ե՛ւ համոզում պէտք է, ե՛ւ տեսիլք պէտք է իրականացնել կարենալու համար, եւ նաեւ մարդ ալ պէտք է:
(Շար. 2 եւ վերջ)
