ՌԻԹԱ ՈՐԲԵՐԵԱՆ
Այս նիւթերը քաղած եմ Նիկոլ Աղբալեանի «Դասախօսութիւններ հայ մատենագրութեան մասին» Ն. Փալանճեան Ճեմարան իր տուած դասախօսութիւնները մէկտեղած գրքոյկի մը մէջէն` հրատարակուած Համազգային մշակութային ընկերակցութեան կողմէ, Պէյրութ, 1951-ին:
Համալսարանին մէջ լսած էի այս գրքոյկին մասին, բայց չէի գիտեր, որ զայն պիտի գտնեմ հօրս գիրքերուն մէջ: Մեծ եղաւ ուրախութիւնս, երբ գտայ զայն:
Անմիջապէս սկսայ թերթատելու եւ տեսայ, որ իր դասախօսութիւններէն եւ կենսագրութենէն բացի` հոն տեղ գտած էին նաեւ, մուտքի քանի մը տողերէն զատ, Աղբալեանի ինքնակենսագրական կարգ մը տեղեկութիւններ` Սիմոն Վրացեանի ստորագրութեամբ, որ հետեւեալը կ՛ըսէր. «Փարիզ եղած միջոցին, իմ ստիպման տակ, Նիկոլը իր ձեռքով գրի առաւ հետեւեալ ինքնակենսագրական տեղեկութիւնները, որոնք կմախքը պիտի կազմեն իմացական այդ մեծ հայի ապագայ կենսագրութեան: Այս է իր տուած տեղեկութիւնները, որոնք կը սկսին սոյն տեղեկութեամբ. «Ծնած եմ 1875թ. մարտ 24-ին, Թիֆլիսում: Ուսել եմ Ներսիսեան դպրոցում, Գէորգեան Ճեմարանում երկու տարի, Մոսկուայի համալսարանում մէկ տարի եւ Լոզանի համալսարանում մէկ տարի: Զբաղումս եղած է ուսուցչութիւն: Դասատու եմ եղել` Կաղզուան, Ագուլիս, Շուշի, Ներսիսեան վարժարան: Տնօրէն եմ եղել Թեհրանի վարժարանի, 3 տարի: Տնօրէն` Աղեքսանդրիայի վարժարանի, 5 տարի»:
Այնուհետեւ կը սկսի իր քաղաքական ասպարէզը: Եղած եմ «Հանրային պետական պաշտօններու նախագահ Թեհրանի Համայնական խորհրդի, անդամ Ազգային Բիւրոյի եւ Կամաւորական խմբերի կարգադրիչ մարմինի, փոխնախագահ Հայ գրողների ընկերութեան, Թիֆլիսում: Անդամ` Հայաստանի խորհրդարանի»:
Ապա համառօտ կը խօսի կուսակցական իր կեանքին մասին:
«1904թ. ի վեր գործօն անդամ եմ ՀՅ Դաշնակցութեան: Բիւրոյի ներկայացուցիչ Կարսում` 1904-5, Բիւրոյի ներկայացուցիչ Եգիպտոսում` 1905-ին եւ 1907-8: Անդամ` Շուշուայ կոմիտէի` 1908-1909: Անդամ Շահստանի Կ. կոմիտէի` 1909-12: Կամաւորական շարժման վարիչներից մէկը` 1914-17: Կամաւորական պահեստի գնդի պետ` 1915-17»:
Յետոյ կը թուէ բոլոր այն թերթերը եւ պարբերականները, որոնց աշխատակցած է նոյն ժամանակաշրջանին: Յօդուածներ նոյնքան հատու, որքան` զէնք եւ ատրճանակ: Իւրաքանչիւր փամփուշտ բան մը կ՛ըսէր զայն ստացողին: Զէնքը լաւագոյն հաղորդակցութեան միջոցն էր այդ օրերուն: Մէկ երկու փամփուշտով շատ բան կ՛ըսէր կռուողը իր հակառակորդին: Եւ զիրար լաւ կը հասկնային: Աղբալեան կը շարունակէ.
«Մասնակցած եմ Շրջանային ժողովին` Ղարաքիլիսէ, 1908-ին: 1905-ին Եաֆայում բանտարկուել եմ մի քանի ժամ: Հայաստանում բանտարկուել եմ պոլշեւիկների օրով, 1921 փետրուար 9-18»: Եւ ան կը յիշէ բոլոր այն թերթերը եւ պարբերականները, որոնց աշխատակցած է: Եւ կը շարունակէ իր գրական ասպարէզով, որ աւելի հետաքրքրական է, քան` առաջին մասը: Ան կ՛ըսէ. «Կոչումս ի՞նչ է` ես էլ չգիտեմ: Ոմանք ասում են` քննադատ եմ: Ուրիշների կարծիքով, մատենագիր եմ: Ուրիշ բաներ էլ են ասում: Իմ գիտցածով ես էլ, շատերի պէս, ամէն բան եմ եւ ոչինչ եմ: Այս է հայ մտաւորականին ճակատագիրը: Գլխի քո»:
Եւ կը շարունակէ. «Վերոգրեալ ինքնակենսագրականը կարդալէ յետոյ, բոլոր անոնք, որ անփոխարինելի Աղբալեանը մօտէն ճանչնալու բախտը ունեցած են, եւ վերյիշումի քաղցր ժպիտ մը պիտի ունենան այն անանձնական եւ անփոյթ շեշտին հանդէպ, որ կը յատկանշէր զինքը…» եւ այլն:
Սոյն ինքնակենսագրութիւնը խմբագրած է անուանի դերասանապետ Գասպար Իփէկեանը` մեծ սիրով եւ խանդաղատանքով, միշտ ցոլացնելով անոր համեստութիւնը: Օրինակ, ան կ՛ըսէր. «Յաճախ խօսած ենք Հայաստանի անկախութեան տարիներուն իր կրթական նախարարութեան շրջանին մասին. «Հա՛,- կ՛ըսէր տխուր անդրադարձումով մը,- լաւ աշխատանք էր տարւում. ամէն գիւղի մէջ նախակրթարաններ էին հիմնւում, ամէն կարեւոր կեդրոններու մէջ` երկրորդական վարժարաններ, համալսարանի հիմքն էր դրւում… լաւ օրեր էին»: Իսկ թէ ո՛վ էր այդ բոլորը ընողը, այդ բոլորին մղում տուողը, այդ բոլորը ներշնչող ոգին, ոչ մէկ բառ այդ մասին: Ամէնքն էլ սրտանց ու նուիրուած աշխատում էին. երբ հայ ժողովուրդը մի բան ցանկանում է անել, ի՞նչը կարող է արգելք լինել դրան…»:
Չարենցի եւ Աղբալեանի միջեւ միջադէպը «շատ աւելի ցայտուն եւ պերճախօս կերպով կը պատկերացնէ Աղբալեանի պաշտամունքը հայ գրականութեան հանդէպ, քան` շատ մը վերլուծական ուսումնասիրութիւններ:
«Տերվիշի արտաքինով այդ Մեծ Մտաւորականը, անփոյթ` իր վրայ գլուխին, իմ ճանչցած ամենանրբաճաշակ գեղապաշտներէն մէկն էր, եթէ ոչ` ամենագեղապաշտը»: Չեմ յիշեր, թէ ֆրանսացի ո՛ր գրագէտին պէս կրնար ըսել. «Ես իմ պերճանքս հոգիիս մէջ կը կրեմ, ոչ թէ` մարմնիս վրայ»:
«Հին շրջաններէն բազմաթիւ նախարարական տուներ մնացած են: Յետոյ երեւցան` ունի անուան վերջաւորութիւններով: Օրինակ` Ռշտունի, Բագրատունի, Արծրունի: Ահա այս մեծ պետութեան քայքայումէն յետոյ է, որ հայոց անունը առաջին անգամ կ՛երեւի Դարեհի արձանագրութեանց մէջ»:
«Հայը մարդ ըսել է»… «Մեծ Հայքի շրջանը մինչեւ Փոքր Հայք հայասաները կ՛ապրէին, անկէ հարաւ` հիթիթները, իսկ արեւելքի մէջ կ՛ապրէին մարդերը, կեդրոնը` ուրարտացիները, իսկ հարաւը միտանիները: Որով Հայաստանի ազգաբնակչութիւնը հնդեւրոպական լեզու խօսող տարրերէ բաղկացած է մեծ մասով: Այս ժողովուրդներու խառնուրդէն է, որ կազմուած է հայ ժողովուրդը»:
Հիմա որ գիտցանք, թէ ուրկէ՛ եկած է «հայ» անունը, տեսնենք, թէ եզրակացութեան մէջ ինչ կ՛ըսէ Աղբալեան, հեղինակը. «Հայոց լեզուն ազնուական դասի լեզու է, ուստի խրոխտ եւ մեծ վայելուչ կերպարանք ունի»:
«Ընկերաբանական հետազօտութիւնները ցոյց կու տան, որ այսօրուան նախնական ժողովուրդները իրենց ազգի անունը ցոյց տալու համար կը գործածեն բառ մը, որ իրենց լեզուին մէջ կը նշանակէ մարդ: Անոնք իրենք զիրենք կը համարեն մարդ. իսկ ուրիշները` ոչ մարդ, ինչպէս յոյները ուրիշները կը համարէին բարբարոս: Մեր ժողովուրդին մէջ հայ բառը կը նշանակէ մարդ»:
Երբ մեր ժողովուրդը կ՛ըսէ` «մեր հայը տուն չեկաւ», ըսել կ՛ուզէ` «մեր մարդը տուն չեկաւ»: Իսկ մեր «մարդ» բառը մարդ ցեղի անունն է:
Չեմ գիտեր` ինչո՞ւ, երբ Նիկոլ Աղբալեան կ՛ըսեմ, անմիջապէս Լեւոն Շանթը կը յիշեմ: Կարծեմ` այն պատճառով, որ երկուքն ալ գրեթէ միշտ միասին եղած են, օրինակ` անկախ Հայաստանի կառավարութեան մէջ եւ Պէյրութի Ճեմարանի հիմնումի ատեն` իբրեւ Համազգայինի ղեկավար անդամներ, ապա նոյն Ճեմարանին մէջ երկուքն ալ` Ճեմարանի դասախօսներ եւ այլն:
«Հանգուցեալ մեծ մտաւորականին բանասիրական մեծ վաստակը վերլուծեցի, համադրեցի, քննադատեցի` պատճառաբանելով փաստացիօրէն, բայց` միշտ համակիր, անկեղծ ու անաչառ, «որչափ էր կարս իմ», եւ որքան որ կը ներէին յօդուածի մը սահմանները, միշտ աչքի առջեւ ունենալով իր սկզբունքը` Եղիշէ Չարենցի առիթով բանաձեւուած` «Հիացումս պէտք չէ հասնի կուրացման. կայ մի աւելի բարձր ու մեծարժէք բան, քան` հիացումը. գրականութեան եւ հանրային շահը»: Բայց իրեն հետ պիտի յարեմ. «Ինձ թւում է, որ տեսութիւններս համոզական են: Նրանք կարող են հաստատուիլ, լրացուիլ կամ մերժուիլ. դրանից ես չեմ տուժի, իսկ ճշմարտութիւնը կը շահի»: Թող բարեկամիս հոգին ընդունի ներկայ համեստ ձեռնարկը` իբրեւ յիշատակ մը», այս խօսքերով կ’եզրափակէր հայր Մըսըրեանը Ն. Աղբալեանի «բանասիրական վաստակ»-ին նուիրուած իր հմտալից ուսումնասիրութիւնը, որուն կցուած էր ներկայ մատենագիտական ցանկը, որ վերաքննուած եւ ամբողջացուած է հեղինակին կողմէ: Հայր Յ. Մըսըրեանը հայագիտական նիւթերու դասախօս էր Պէյրութի ֆրանսական Ս. Ժոզեֆ համալսարանին մէջ (տես` «Ակօս», Գիրք ԻԱ.-ԻԳ.):
Տակաւին, Աղբալեան կը քաջալերէր նոր բանաստեղծներ, որոնցմէ, օրինակ, բանաստեղծ Ժագ Ս. Յակոբեանը` հետեւեալ խօսքերով. «Յիշատակենք միայն ժամանակի կարգով, վերջին երեւան հանածը` 1943-ին` մատղաշագոյններէն Ժաք Ս. Յակոբեանը, որ, ըստ Աղբալեանի, մի նոր բողբոջ է մեր մշակոյթի բազմազան ծառի վրայ եւ ունի մեծարժէք կարողութիւններ` այդ մշակոյթի պատ գունազարդելու եւ նոր տարրերով հարստացնելու…»:
Երբ կը թղթատէի Դաշնակցութեան պատկերազարդ երկու ալպոմները, ուր Աղբալեանին անունը յաճախ յիշուած է, մանաւանդ` անկախ Հայաստանի Սարդարապատի յաղթանակէն ետք, որուն Ա. Հանրապետութեան լուսաւորութեան նախարար կ՛ընտրուի, եւ իր անուան կը հանդիպինք շատ յաճախ, յատկապէս` իբրեւ պատուիրակ Հայաստանի կառավարութեան: Այդ օրէն ի վեր անոր անունը միշտ կը յիշուի ամէն առիթով, ի մեծ ուրախութիւն ինծի եւ ինծի նման Աղբալեանը սիրող ու յարգողներու:
Ան նաեւ հեղինակն է այն բանաձեւին, որ կը յայտնէ ժողովի մը մէջ, որուն նաեւ ինք ներկայ էր. «Այս ժողովից յետոյ Ազգային խորհուրդը առաւ վճռական քայլ եւ մայիս 30-ին հրատարակեց հետեւեալ յայտարարութիւնը.
«Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջութեան լուծարումով եւ Վրաստանի ու Ազրպէյճանի անկախութեան հռչակումով ստեղծուած նոր դրութեան հանդէպ, Հայոց ազգային խորհուրդը իրեն յայտարարում է հայկական գաւառների գերագոյն եւ միակ իշխանութիւն: Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնելով մօտիկ օրերը կազմել Հայոց ազգային կառավարութիւն, Ազգային խորհուրդը ժամանակաւորապէս ստանձնում է կառավարական բոլոր ֆունկցիաները` հայկական բոլոր գաւառների ղեկը վարելու համար:
Հայոց Ազգային Խորհուրդ
1918 թ. մայիս 30 Թիֆլիս
Սիմոն Վրացեան «Հայաստանի Հանրապետութիւն»
