Անկախ Մտածողներու Վերջին Խնճոյքը («Կոնտոլեզիա, Իմ Սէր» Թատրերգութեան Ներկայացման Առիթով)

ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ

Դիտումնաւոր, չակերտազերծ ու առանց երկմտանքի արձանագրեցինք անկախ ածականը: Իսկ ինչ կը վերաբերի մտածողներու, փա՜ռք ստեղծիչին, որ տակաւին նման անհատներ կը շնչեն ու կ՛արարեն: Այլապէս ալ պէտք չէ մտահոգուիլ, որ անկախ մտածողներու տեսակը ենթակայ է տակաւ անհետացման, որովհետեւ անոնք թէեւ անհատ առ անհատ կ՛ապրին, այսուհանդերձ կը կազմակերպեն խրախճանքներ, հանդիպումներ եւ հանրային լսարաններ. ահա վերջին խնճոյքը:

Քիչ կը պատահի, մանաւանդ հայ կեանքին մէջ, երբ արուեստի գործ մը, այս պարագային թատրոն, ունենայ այնպիսի բաղկացուցիչ տարրեր, որոնցմով կարելի ըլլայ  հանրութեան ներկայանալ ճակատաբաց, ամենայն պատասխանատուութեամբ եւ յանձնառու մօտեցումով:

Այլ խօսքով, երբ թատերական գործ մը, որ գրեթէ զերծ է «ես»-ի (անձի) վրայ կեդրոնանալու կամ ինքնանպատակ կողմնորոշումի (եսասիրութիւն) ախտէն, ահա այն ատեն է, որ անիկա` թատրերգութիւնը, կը թակէ հանդիսատեսի հոգէաշխարհին դուռը եւ ինքնավստահ քայլերով մուտք կը գործէ հոն` իբրեւ մարմնացումը մարդ արարածի այլազան մտածումներուն, յոյզերուն, տառապանքներուն եւ երազներուն:

Իբրեւ թատրոնի սիրահար, մանաւանդ` հայ թատրոնի, օրեր առաջ, աւելի ինքնավստահ ու հոգեզմայլ քայլերով մուտք գործեցինք «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» թատերասրահ, ուր թատրոնի երկրպագուներ, ծառայասէր ու նուիրեալ իրերայաջորդ փաղանգներ, տուեալ բեմահարթակին վրայ տասնամեակներ շարունակ երկնած են իրենց սէրն ու վիշտը, արդի ժամանակներու մեր թատրերգութիւնը` հայ թատրոնը:

Իսկ այս անգամ առի՞թը. գրող, թատերագիր եւ հրապարակագիր Արա Արծրունիի «Կոնտոլեզիա, իմ սէր» թատրերգութեան ներկայացումն էր: Աւելորդ է ըսել կամ յայտնել, սակայն, որ այս բոլորին մղիչն ու խթանիչը Համազգայինի «Գ. Իփէկեան» թատերախումբն էր, որ ո՛չ մէկ ատեն եւ ո՛չ մէկ պահու զիջած է իր հմայքը կամ յուսախաբութեան մատնած հանդիսատեսը:

Այլապէս ալ, ինչ խօսք, երբ թատերախումբին ղեկավարն է ակադեմական եւ արհեստավարժ բեմադրիչ Յակոբ Տէր Ղուկասեան, որուն մտածական տարածքին, կենսակերպին ու աշխատելաոճին կիզակէտը, այսպէս ըսած, անհեթեթութիւնն է, այլաբանութիւնն ու արդի ժամանակներու անկախական մտածողութիւնը:

Եւ ահա հայ թատրոնի սիրահարին դիմաց կը պարզուի իրողութիւն մը, որուն պատուանդանը ունի հասարակ յայտարար մը. ազատ ու անկախ մտածող գրիչի մը` յանձին Արա Արծրունիի, եւ ազատախոհ ու ոչ կաղապարեալ բեմադրիչի մը` յանձին Յակոբ Տէր Ղուկասեանի:

Միջանկեալ աւելցնենք, թէ ի՜նչ կ՛արժէ թատերական ներկայացում մը,- որքան ալ հզօր ու դիւթիչ ըլլայ անիկա,- առանց դերասանի(ներու), արհեստավարժ թէ սկսնակ, որոնք ե՛ն ու պիտի մնա՛ն հայ կեանքին ու թատրոնին բեմի ասպետները:

Ի սկզբանէ յայտնենք, ինչպէս միշտ, որ ստորեւ արձանագրուած միտքերը չեն յաւակնիր ըլլալ ակադեմական մօտեցումներ կամ թատերագիտական վերլուծութիւն: Հաւատացողն ենք, որ նման աշխատանքի մասնագէտներ մեր շուրջ շատ են եւ ունին իրենց տեղը հայ իրականութեան մէջ:

Յաճախ լսած ենք, մանաւանդ հռչակաւոր երաժիշտներէ, որ երգ մը բառերու աշխարհ է ամէն բանէ առաջ, այսինքն` բառերով կ՛իմաստաւորուի ու կը գնահատուի մարդկային ամէնէն խորունկ յոյզը, մտածումն ու ներաշխարհը: Իսկ երաժշտութիւնը յաջորդ փուլն է, բառերը կեանքի կոչելու հիմնական բանալին:

Այս տրամաբանութենէն թելադրուած` շեշտը կ՛ուզենք դնել այն կենսական հայեացքին վրայ, թէ թատրոնին հիմքը թատրերգութիւնն է (երկը), առանձնապէս` նիւթը կամ թեման, որուն կենդանութիւն տալու պարտաւորութիւնը նախ եւ առաջ կը պատկանի բեմադրիչին, ապա` դերասանին(ներուն):

Տակաւին 1960-ական թուականներէն ծանօթ հեղինակ մըն է Արա Արծրունին: Անոր գրիչը թաթաւուն եղած է այնպիսի հոգէաշխարհով մը, որուն հարազատ մնացած է ան մինչեւ այսօր: Փաստօրէն կարելի չէ իրարմէ անջատել գրող, մտաւորական, թատերագիր, հրապարակագիր թէ ընդհանրապէս հայ մարդ Արա Արծրունին, որովհետեւ էն գլխէն ան եղած է ինքնուրոյն, եզակի ու իրաւ մտաւորական:

Անոր տարբեր տիպի գրական ստեղծագործութիւնները խորքին մէջ մէկ ամբողջութիւն են. կը զանազանուին լոկ մատուցումի եղանակով: Արա Արծրունի կը յատկանշուի անհեթեթի եւ այլաբանութեան մտածողական տարածքով եւ ատով իսկ կը ստեղծէ Քամիւյի, Պեքիթի, Եոնիսքոյի, Սարթրի հայկական համարժէք թատրերգութիւնը:

Արդ, մեզի համար ընդգծելին այն է, որ իր մտաշխարհով եւ զգալու եղանակով իւրայատուկ Արա Արծրունիի գրականութիւնը (առհասարակ թատրերգութիւն), բացառապէս ծնունդն է հեղինակի գերմարդկային ձգտումներուն, գերիրապաշտ ապրումներուն եւ գերհզօր երազներուն: Այսինքն` հեղինակը, եթէ երբեք ընտրած է անհեթեթի կամ այլաբանական գրականութեան այսպէս ըսած դպրոցը, պարզապէս իր գլխագիր Բանը, փայլատակող խօսքը լսելի դարձնելու համար է, իբրեւ մարդ արարածի փրկութեան լաստ, հայ անհատի (կերպարի) անխառն յատկութիւն:

Կարճ ըսած, արդի հայ գրականութեան սպասարկող, եզակի ու արտասովոր անձնաւորութեան մը գրիչին ժայթքումները ունին տիեզերահունչ իմաստ, եւ նոյնքան խոնարհ ընկալումներ` հանդէպ մարդ արարածի, որուն հոգեկան խորունկ աշխարհը բացայայտելու ճիգին մէջ կը գտնուի անդադար Արա Արծրունի:

Ըսուածին ամէնէն վաւերական արտայայտութիւնը, այս պարագային, յիշեալ թատրերգութիւնն է` «Կոնտոլեզիա, իմ սէր», որ, այսպէս ըսած, «անհեթեթութիւն» պիտակի ներքեւ, մենք կը տեսնենք կատարեալ թատերական երկ մը:

Այսինքն` թատրերգութեան մէջ մենք ոչ մէկ աւելորդ բառի, նախադասութեան կը հանդիպինք: Հեղինակը, կարծես մէկ շունչով գրի առած է հսկայական այս երկը: Անոր մտածումները, հոգէաշխարհն ու խորունկ յոյզերը առանց շպարի կը հոսին գրիչին ընդմէջէն, կը փոխանցուին ընթերցողին, հանդիսատեսին:

Հաւանաբար քանի մը բառով կարելի ըլլայ ներկայացնել թատրերգութեան նիւթը, որ թէեւ տեղի ունեցած է շատ հին ժամանակներուն, նախնադարուն, սակայն ուշագրաւ դիպուածով մը անիկա կը շարունակէ տեղի ունենալ նաեւ այս օրերուն: Ինչո՞ւ, որովհետեւ, ըստ երեւոյթին, մարդու ներսիդին խորունկ շաղախը (լաւ թէ վատ) ցարդ կը մնայ նոյնը ու կարծես այդպէս պիտի մնայ առյաւետ:

Այսինքն` իշխանութիւն, աթոռապաշտութիւն, նախանձ ու ատելութիւն, սէր ու սեռային արկածախնդրութիւն, քծնանք, մունետիկութիւն (վարկաբեկիչ քարոզչութիւն եւ որոգայթներ), փառք, փառատենչութիւն, նիւթապաշտութիւն եւ այլն:

Առաջին ակնարկով հանդիսատեսը պիտի ըսէ, որ նման նիւթեր այնքան շատ արծարծուած են բեմին վրայ թէ այլուր, որ պահ մը մարդ կը տատամսի լուրջի առնել զանոնք, որովհետեւ մարդկային նոյն ախտերը մինչեւ հիմա կը շարունակեն աւերներ գործել` քանդելով ընտանիք, միութիւն, համայնք, ազգ ու պետութիւն:

Եւ ահա, արդար տատամսումի թէ նորութիւն փնտռելու հոգեվիճակին յանձնուած`  ներկայ հանդիսատեսին դիմաց կը բացուի բեմահարթակը իր խորունկ  ու անպաճոյճ միջավայրով (բեմայարդարում). Կոնտոլեզիա քաղաք, խեղճ-բնակչութիւն, Սեզար-իշխանապետ, դռնապան-Աննիպալ, ծերունի-իմաստուն դիցուհի-Եւա, մունետիկ-հետախոյզ, ոստիկան-սեւազգեստներ, ճղճիմ-տղայ ու կմախքացած ամբոխ:

Մեզի կը թուի, թէ թատերագիր Արա Արծրունի երկար մտածելէ ետք յանգած է եզրակացութեան մը, թէ իր թատերախաղին մէջ պէտք չէ ըլլան երկրորդական դերեր կամ անձնաւորութիւններ, այլ իւրաքանչիւր կերպար իր դերն ու տեղը ունի բեմին վրայ: Եւ նման համոզում հանդիսատեսի սեփականութիւնը դարձնելու համար ան դիմած է անհեթեթութեան կամ այլակերպ պատկերներու ստեղծման: Ահա թատրոնի ամբողջ տեսադաշտը:

Իսկ նման արտասովոր հեղինակային մտածում շօշափելի դարձուցած է նոյնքան արտասովոր բեմադրիչ մը, որ յանդգնած է թատերական երկը աշխուժ միջավայրի վերածել, ինչպէս` գահ-աթոռ մը, սեւ վարագոյր, սարդոստայն-դերձան- պաստառ, քարէ սալիկներ, սեպագիր արձանագրութիւն, բարձրախօսի իրեր (ոստրէ, բարձրախօս, բջիջային հեռաձայն)  եւ այլն, որոնց գոյութիւնը պարզապէս համեմելու համար է այլանդակ մտածողութիւնը:

Բեմական գործողութիւնները թէեւ աշխուժ ու շարժական էին, սակայն միեւնոյն ատեն կը պարուրուէին խոր լռութեամբ, որ մերթ ընդ մերթ իր ներկայութիւնը զգալի կը դարձնէր: Լռութի՜ւն, զգալու Բանին, հզօր խօսքին ու գաղափարին ուժը:

Ա) Դերասաններ:

Առաջին անգամ չէ, որ հանդիսատեսը կը հանդիպի բոպիկ դերասաններու` ցոյց տալու համար նախամարդու իր զգեստով: Բեմադրիչին այս հնարքը ունէր իր գրաւչութիւնը: Աւելի՛ն. դերասաններու ընտելացումը նախամարդու զգեստաւորումին` բաւական յաջող էր. անոնք առանց բարդոյթի իւրացուցած էին պահանջուածը:

Գահին վրայ նստող իշխանատենչին` Սեզարին (Ժան Պեքերեճեան) մուտքը թատրերգութեան մթնոլորտին մէջ յաջող էր: Իր ստանձնած «իսկական բեմադրիչ»-ի կերպարին մէջ նոյնքան մը հարազատութիւն ցոյց տուաւ եւ յաջողեցաւ իր վրայ կեդրոնացնել հայեացքները: Համարձակ էր իր ճառերուն մէջ, ժողովուրդը ուղղելու եւ  ներգրաւելու ճիգին մէջ գրեթէ ինքնավստահ: Գիտցած էր խաղին օրէնքը. պահել ու պահպանել  աթոռ-իշխանութիւնը ի գին ամէն միջոցի, իմա՛ էնթրիկային մոլուցքին:

Ինչ կը վերաբերի Ժան Պեքերեճեանի դերասանական-արհեստավարժ ունակութիւններուն, ընդգծելի են անոր շնորհն ու ատաղձը, որոնք մեզ կը մղեն իրմէ սպասելու աւելին:

Ծերունի Ղուկաս (Զաւէն Պաաքլինի) իր կատարեալ դերին մէջ էր թէ՛ իբրեւ բովանդակութիւն (տիպար-խօսք-առոգանութիւն) եւ բեմական ներկայութիւն, թէ՛ իբրեւ դերասանական խաղարկութիւն եւ դիմախաղ: Ի վերջոյ վաստակաւոր ու արհեստավարժ դերասանի մասին է խօսքը: Ան զուսպ էր: Անոր խորիմաց միտքին ու ներաշխարհին արտայայտութիւնները լաւապէս կը դրսեւորուէին շնորհիւ իր դերին ու կատարողական արուեստին:

Աննիպալի (Խաչիկ-Հրակ Տեմիրճեան) դերը համապատասխան էր ու ճիշդ որոշումի արտայայտութիւն: Խաչիկ-Հրակի դերասանական ունակութիւնն ու տաղանդը տակաւ կը խորանան, լաւապէս կը բացայայտուին, կը պեղուին, լոյսին կու գան առանց «հրմշտուք»-ի: Վերջին տարիներուն Խաչիկ-Հրակի ստանձնած դերերը այդքան ալ պարզ չէին կամ պարագայական չէին: Փաստօրէն ան դռնապանի ու ազնուականի կերպարին անմիջապէս զուգորդեց գահակալի հոգեվիճակը, սիրահարութիւնն ու ժողովուրդին ճառ խօսելու խրոխտ կեցուածքը: Յատկանշական էր Խաչիկ-Հրակի այն պահը, երբ ան բարձրագոռ եւ տիրական շունչով խօսք ուղղեց թէ՛ ժողովուրդին ու թէ՛ հանդիսատեսին: Ան ճանչցաւ իշխանատենչութեան ու գահակալութեան ահաւոր պայմանները` որոգայթները, դիմագիծ ու հոգի ծախելու հրաւէրները, փորձեց իր կարգին խաղ մը խաղալ, սակայն չյաջողեցաւ: Մահուամբ գերազանցեց ինքզինք` իր գիրկին մէջ ունենալով նորօրեայ սիրուհին` Եւան:

Եւա (Արփի Սողոմոնեան): Իսկապէս որ ան եւայական կերպարի մը յանդուգն ոճը կիրարկեց բեմին վրայ: էականը այն է, որ բռնազբօսիկ չէին անոր մարմնական թէ հոգեկան դրսեւորումները: Ան ճանչցած էր ինքզինք եւ գիտէր, ինչ կ՛ուզէր դիմացինէն: Նոյնիսկ ճարտարօրէն առած էր ամէն ինչ-որ կը փափաքէր (ապօրինի զաւակներ, ամուսիններ եւ եւայական ինքնաճանաչութիւն): Արփիի դերասանական շնորհը ակնյայտ էր, իսկ կերպարին մէջ մտնելու անոր համարձակ քայլը` յաջող:

Թատերախաղին նոր որակ ու շունչ տուող զոյգի մը ներկայութիւնը եւ անոնց շեշտուած դերասանական ունակութիւնը կը կարծեմ, որ բոլորին ուշադրութեան կիզակէտը հանդիսացան: Փաստօրէն Նժդեհ Մկրտիչեանի (Տիտի կին շեֆի) եւ Հրայր Գալեմքէրեան (Էտի հետախոյզ) կերպարները զիրար ամբողջացնող եւ իրարմով ապրող անհատականութիւններ էին:

Ըստ իս, իր այս ստանձնած կնոջական դերով Նժդեհ Մկրտիչեան գերազանցեց ինքզինք, լոյսին բերաւ, բացայայտեց ու լաւապէս ներկայացուց Տիտի շեֆի կերպարը: Ան, ըլլալով կին ու հետախոյզ, կին ու մունետիկ, կին ու լրաբեր, կին ու գահակալի աջակից, կրցաւ պահել հաւասարակշռութիւն, լաւապէս արտայայտեց դիմաշարժումային ամէն պահանջ, կատակերգութեան ընկալումը հարազատ էր իրեն, համարձակ էր իր դերը լաւագոյնս ներկայացնելու հրամայականին ընդառաջ:

Հետախոյզ Էտի (Հրայր Գալեմքէրեան) յաջողութեամբ կատարեց իր դերը: Իբրեւ արհեստավարժ ու շնորհալի անձ, կը գտնուէր իր տարերային ու ստեղծող կերպարին մէջ: Հրայր իրեն վերապահուած դերը չի սորվիր, այլ կ՛իւրացնէ ու կ՛ապրի զայն, անոր համար չկան դերասանական սահմանափակումներ, քաջ ու յանդուգն է իր բոլոր արտայայտութիւններուն մէջ, կը ներգրաւէ հանդիսատեսը իր կեցուածքով, դիմախաղերով, առոգանութեամբ եւ մարմնական շարժուձեւերով:

Նախամարդ հետախոյզի կերպարէն մինչեւ ներկայ ժամանակներու արհեստագիտական նուաճումներ` Հրայր կրցաւ իր հետախոյզի առաքելութիւնը լիարժէք կատարել: Յիրաւի Տիտին ու Էտին թատերախաղի կատակերգակ կերպարի համն ու հոտն էին:

Բեմադրիչ Յակոբ Տէր Ղուկասեան ճարտար միջամտութեամբ մը բեմ հանած էր նուիրեալ դերասաններ` յանձինս Յովսէփ Գափլանեանի, Մանուէլ Թոքմաքճեանի եւ Կարօ Փանօղլեանի: Անոնք առանց բեմական շպարի կատարեցին ոստիկանի դերը, իսկ ճղճիմ մարդը (Էթիեն Սէօքիւնեան) կրցաւ «առաջնորդել» կամ ներկայացնել կմախք մարդիկը, խեղճացած ամբոխը:

Խօսնակուհիի (Ծովիկ Թորիկեան) եւ անծանօթ բամբ ձայնի (Կարօ Քիրիաքօ) ձայն-պատգամը լսելի դարձաւ: Անոնք, կարծես, իրենց քուլիսային ներկայութեամբ արդէն նեցուկ էին թատերական ներկայացումին, երբ մերթ ընդ մերթ արտասանուած խօսքերով այս կամ այն դերասանին խոհուն միտքերուն վրայ կը ծանրանային:

Ընդգծենք, որ առանց կատարելապաշտ մտմտուքներու, ստեղծագործական կազմի` օգնական բեմադրիչ, որմազդի պատրաստութիւն, երաժշտութեան ընտրութիւն, բեմի ձեւաւորում, լուսաւորում, ձայնասփռում, տարազներու ձեւաւորում եւ այլն, բոլորը  ունէին իրենց գնահատելի ներդրումը:

Բ) Ակնկալութիւն եւ աւելի լաւին ձգտելու հրամայական պահանջ:

Անտարակոյս, մեր օրերու հայ թատրոնը (լիբանանահայ) ժամանակէ մը ի վեր կ՛ապրի զարթօնք, կայ բեմական եռուզեռ, ինչու չէ նաեւ` շուտիկութիւն: Եթէ երբեք նկատի ունենանք վերջին 20-ամեակը, հայ թատրոնի սիրահարը պատիւը ունեցաւ ներկայ գտնուելու տարբեր ոճի ներկայացումներու: Թատերական ներկայացումներ, որոնց, հաւանաբար, կը պակսէր երկու հիմնական մղիչ ազդակ, մէկը` դէպի արհեստավարժութիւն տանող յստակ ճանապարհ, միւսը` տիպար հանդիսատեսի մնայուն աջակցութիւն (գնահատանք-քննադատութիւն):

Արդ, «Կոնտոլեզիա, իմ սէր» թատերական ներկայացումին մասնակից կարգ մը դերասաններուն համար անհրաժեշտ է ձայնամարզութիւնը (առոգանութիւն), ինչպէս նաեւ` բեմական շարժումներու տիրապետելու թեքնիքը:  Փաստօրէն, բացառիկ նիւթ ընդգրկող թատերական երկ մը շատ աւելին կրնայ հաղորդել, եթէ երբեք համեմուած ըլլայ յիշեալ բեմական տուեալներով: Տիրական ձայնը, դէմքի այս կամ այն շարժումը աւելիով կ՛առինքնեն եւ կիրքով կը լեցնեն հանդիսատեսը: Ինչ կը վերաբերի գեղարուեստական կամ թեքնիք բաժինին, օրինակ` լոյսերու խաղ, ձայնային տարբեր ելեւէջներ, զգայացունց բեմայարդարում եւ այլն, աւելի շեշտուած պէտք էր ըլլային, որպէսզի ձգէին հաճելի ու կախարդող տպաւորութիւն:

Բեմադրիչ Յակոբ Տէր Ղուկասեանի այլանդակ մտածումները կրկին յաղթեցին բեմին վրայ, անոր արհեստավարժի մօտեցումներուն քաջածանօթ հանդիսատեսը կրկին ուրախացաւ  ի տես մատուցուածին, իսկ պահանջկոտ կամ յաւակնոտ թատրոնի սիրահարին պատեհ առիթ մը եւս տրուեցաւ ըսելու, թէ Յակոբ Տէր Ղուկասեան արժանի ժառանգորդն է լիբանանահայ վաստակաւոր ու տիտան բեմադրիչներու, որոնց  հասնելու իրաւունքը վաստկած է ըստ ամենայնի:

Աւարտին, ի սրտէ խօսք «ծանօթ-անծանօթ» թատերագիր Արա Արծրունիին, որուն վաստակը ծանօթ է միայն անկախ մտածողներու եւ գաղափարի նուիրեալներու: Զարմանալին այն է, որ աւելի քան կէս դար հայ գրականութեան եւ մշակոյթին ծառայութեան կոչուած այս իրաւ մտաւորականին ճշմարիտ Բանը (միտք, կեցուածք, պատգամ) չէ դադրած ինքզինք յայտնագործելէ, մէկ տարբերութեամբ սակայն, որ այս տիպի գրողներ ու անկախ մտածողներ հեռու մնացած են միջակութենէ եւ հաւաքական խաժամուժէ, եղած են իրենց ստեղծագործ ոգիին հաւատաւոր սպասարկուն եւ հաշիւ տուած են միայն իրաւ հայրենասիրութեան, մարդասիրութեան, պայքարող ու ճենճերող միտքին:

Ըսուածին վաւերական փաստը «Կոտոլեզիա, իմ սէր» թատրերգութիւն է: