ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Պէյրութի մէջ 2018-ին «Հրասիրտները» մատենաշարով լոյս տեսաւ Եղիա Ճէրէճեանի «Պանդուխտ» (Միքայէլ Սերեան) հատորը, բաղկացած` 238 էջերէ: Նախաբանը գրած է պատմական գիտութիւններու դոկտոր Վահան Մելիքեան:
Պանդուխտ` Միքայէլ Սերեան ծնած է Մշոյ դաշտի Յունան գիւղին մէջ: Թրքական եւ քրտական հորդաներու կողմէ ծննդավայրին աւերումէն ետք, 1904-ին, դարձած է ֆետայի:
Սասունէն հեռանալէն ետք անցած է Անդրկովկաս եւ մասնակցած 1905-ի հայ-թաթարական կռիւներուն: 1906-ին փոխադրուած է Պուլկարիա, ուր ստացած է զինուորական կրթութիւն:
Օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումէն ետք, 1908-ին անցած է Նիկոմիդիա, ուր յեղափոխական շունչով սերունդ դաստիարակած է: Յետոյ գաղթած է Ամերիկա:
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի բռնկումէն ետք, 1914-ին, կամաւոր արձանագրուած է եւ միացած Զ. գունդին: Գունդը տեղակայուած է Օլթիի շրջանին մէջ եւ ռուսական բանակի կողքին մասնակցած ռազմական գործողութիւններու, մղելով ծանր մարտեր: Գունդի թիւը հետզհետէ աճած է եւ հասած հազարի, բաժնուելով երկու վաշտի` Ա. եւ Բ., իւրաքանչիւրը` 500 կռուող, որոնցմէ հարիւրը` ձիաւոր: Գունդը մտած է զօրավար Բարաթովի հրամանատարութեան տակ գործող Կովկասեան առաջին բանակի կազմին մէջ:
1915-ի ապրիլին փոփոխութիւններ կատարուեցան Ազգային բիւրոյին կազմած կամաւորական գունդերու կառոյցէն ներս: Կամաւորական Բ., Գ., Դ. եւ նորաստեղծ Ե. գունդերուն միացումով ստեղծուեցաւ Արարատեան գունդը` Վարդանի հրամանատարութեան տակ: Գունդերուն վերադասաւորումը տեղի ունեցաւ, որպէսզի աւելի մեծ կազմով կամաւորական գունդը կարենայ աւելի լայն ծաւալի զինուորական գործողութիւններ կատարել: Նոր դասաւորումէն զերծ մնացին Անդրանիկի գլխաւորած Ա. գունդը, որպէսզի Ազգային բիւրոն Արարատեան գունդի հրամանատարի պաշտօնին հարցով անոր հետ խնդիրներ չունենայ, եւ Զ. գունդը, որովհետեւ Ազգային բիւրոյին կողմէ չէր ճանչցուած:
Պանդուխտ Զ. գունդին հետ մասնակցեցաւ թրքական բանակներուն դէմ մղուող ճակատամարտերու երկար շղթային: Թրքական բանակը նահանջեց դէպի Էրզրում եւ ապա` Երզնկայէն անդին:
Մինչեւ Էրզրում ռուսական բանակի կողքին Զ. գունդը արձանագրեց յաղթանակներու շարք մը, որոնց մէջ կարեւոր կը նկատուի Էշակ Էլեազ գիւղին յաղթանակը: Հոն հաստատուեցաւ Զ. գունդէն մաս մը: Թշնամի բանակը մօտիկ ըլլալով` փորձեց անակնկալ յարձակողականով հայ կամաւորները հեռացնել այդ դիրքերէն: Հայ մարտիկները ոչ միայն լաւապէս պաշտպանեցին դիրքը, այլեւ թշնամիէն գերիներ վերցուցին:
Էրզրումի գրաւումէն ետք, կամաւորական Զ. գունդը շարունակեց մասնակցիլ յառաջացող ռուսական բանակի մղած կռիւներուն:
Այնուհետեւ ռուսական բանակի հրամանատարութիւնը լուծեց հայկական կամաւորական գունդերը եւ անոնցմէ ռուսական բանակին մէջ կազմեց հայ սպաներու հրամանատարութեան տակ գործող հրաձգային գումարտակներ: Կազմուեցան վեց հրաձգային գումարտակներ:
Հրաձգային Ա. գումարտակի կազմին մէջ, Պանդուխտի շուրջ համախմբուած Զ. գունդի նախկին կամաւորները իրենց մարտական երթը շարունակեցին Էրզրումի ճակատին վրայ: Առաջին Երզնկա մտնողներէն էր Պանդուխտ:
Ռուսական յեղափոխութենէն ետք թրքական բանակը յարձակման անցաւ: Անդրանիկի կողմէ Պանդուխտ նշանակուեցաւ երկրապահ զօրամասի «զօրահաւաք»` հարիւրապետի աստիճանով: Անոր պարտականութիւնն էր զօրահաւաք կազմակերպել, նոր զինուորներ զինել եւ անոնց հետ մարզումներ կատարել:
Պանդուխտի հրահանգուեցաւ, իբրեւ հետախոյզ-յառաջապահ, դիրքաւորուիլ Սարըղամիշի պաշտպանութեան ամէնէն առաջաւոր դիրքերէն Օլթիի շրջանին մէջ: Թրքական ուժերուն հետ մարտի բռնուելով, Պանդուխտ նահանջեց դէպի Բարթուզ: Սարըղամիշի անկումէն ետք Պանդուխտ հայկական նահանջող ուժերուն չկրցաւ հասնիլ եւ գրեթէ միայնակ թրքական բանակի թիկունքին կռիւներ մղելով ուղղուեցաւ Ալեքսանդրապոլ:
Պանդուխտ գործօն մասնակցութիւն բերաւ Սարդարապատի հերոսամարտին, յանդուգն յարձակողականներ կազմակերպեց եւ հալածեց խուճապահար փախուստի դիմող թշնամին:
Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումէն ետք Անդրանիկ ստանձնեց Զանգեզուրի ինքնապաշտպանութիւնը: Պանդուխտ իր զինակիցներով միացաւ Անդրանիկի առանձին հարուածող զօրամասին:
Պանդուխտ նշանակուեցաւ Ղափանի եւ Մեղրիի մէջ գործող զօրամասի հրամանատարներէն: Կարճ ժամանակ մը Ղափան հաստատուելէն ետք ան տեղափոխուեցաւ Մեղրի:
Անդրանիկ ընդառաջելով Արցախի հայ բնակչութեան փափաքին, շարժեցաւ դէպի Արցախ: Անդրանիկի զօրքերը թուրք, թաթար եւ քրտական ուժերուն հետ ծանր մարտերու բռնուեցան: Այս ընդհանուր յարձակողականի ընթացքին Պանդուխտ նախաձեռնեց Զանգեզուրի թաթարական վտանգաւոր որջերը հնազանդեցնելու արշաւը: Պանդուխտ կ՛ըմբռնէր, որ Անդրանիկ եթէ աւելի մխրճուի Ղարաբաղի խորերը եւ կապուած մնայ այնտեղի զինուորական իրադարձութիւններուն հետ կամ զինուորական ձախողութիւններու հանդիպի, Զանգեզուրի համար վտանգ կրնային դառնալ թաթարական զինեալ գիւղերը: Պանդուխտի մօտ կար նաեւ վրէժխնդրական զգացում. ան չէր ուզեր անպատիժ ձգել այն աւազակախումբերը, որոնք Կապանի Գեղուայ ձորին մէջ անխնայ կերպով ջարդած էին Նախիջեւանէն Զանգեզուր ընթացող, իրենց ճամբան շփոթած երկու հազար անօգնական հայ գաղթականները:
Ռազմական նախաձեռնութիւնը իր ձեռքը վերցնելով, Պանդուխտ արագ յարձակողականներով մէկը միւսին ետեւէն չէզոքացուց ու վտանգազերծեց հարաւային Զանգեզուրի թաթարական շատ մը զինեալ համախմբումները:
Երբ հայկական ուժերը Ղարաբաղի սահմաններուն վրայ եւ Զանգեզուրի մէջ յաղթանակներ կ՛արձանագրէին, Պաքու տեղակայուած անգլիական բանակներու ընդհանուր հրամանատար զօրավար Թոմսընի պատուիրակները գնդապետ Կիպոնի գլխաւորութեամբ Անդրանիկի զինադադար առաջարկեցին, այն հիմամբ, որ պատերազմը վերջացած է, Թուրքիա ընդունած է իր պարտութիւնը եւ վիճելի հարցերը խաղաղութեան վեհաժողովին պիտի լուծուին: Անդրանիկ դադրեցուց դէպի Ղարաբաղ յառաջխաղացքը եւ վերադարձաւ Գորիս: Ան Զանգեզուրի ազգային խորհուրդներուն միջոցով կռուող բոլոր ուժերուն հրահանգեց դադրեցնել ռազմական գործողութիւնները:
Զինեալ պայքարը դադրեցնելէ ետք Պանդուխտ վերադարձաւ Երեւան: Իր կարգին Անդրանիկ իր զէնքերը յանձնեց Գէորգ Ե. կաթողիկոսին եւ հեռացաւ Հայաստանէն:
Պանդուխտ մահացաւ 1919-ի վերջաւորութեան կամ 1920-ի սկիզբը:
