Այո՛, Արամ Խաչատրեանը Հայ Է
Թէ՛ արտաքուստ եւ թէ՛ ներքուստ:
Այստեղ այլեւս առկայ չէ Անրի Թրուայաների կամ Մայքըլ Արլենների ազգային ինքնութեան թնճուկը:
Եթէ ոչ` այլ ինչ, ապա անունն ինքնին աղաղակում է այդ փաստը:
Արամ Խաչատրեան:
Սակայն անուան հետ եւ առաւել խօսուն է իր հայի նկարագիրը: Եւ այս` ոչ միայն իր արուեստի, այլ նաեւ` իր կեանքի, կենցաղի ու յատկապէս իր առօրեայ ապրումների մէջ:
Խօսում է մաքուր հայերէն: Եւ այս` չնայած այն հանգամանքին, որ գրեթէ յիսուն տարի ապրել է Մոսկուայում:
Արամ Խաչատրեանի դէպքում այլեւս անհրաժեշտ չէ շեշտել, որ նա հպարտ է հայութեամբ, որ` իր երաժշտական ներշնչումները ստանում է հայ ժողովրդից, եւ որ` իր կրծքի տակ բաբախում է հայի սիրտ:
Այս բոլորը ասում ենք այն դէպքում, երբ ջանում ենք մէկին հայացնել կամ զգացնել տալ ենթակային իր ազգային պատկանելիութեան աղբիւրները:
Արամ Խաչատրեանը այս բոլորին պէտք չունի:
Որովհետեւ մարդը հայ է:
Իր մօտ հմայիչը հայավարիութիւնն է, եթէ նման բառ կարելի է գործածել: Եւ այս ակնբախ է իր խօսելու, քայլելու, ուտելու, խմելու, ծիծաղելու եւ կամ վրդովուելու ժամանակ:
– Ձեր էս երեխաներին,- ասում է նա,- հայերէն սովորեցրէք, հետները միշտ հայերէն խօսեցէք, որպէսզի հայ մնան:
Յետոյ գալիս է զարմանալին:
Ամերիկայում իր ընթացիկ համերգային շրջագայութեան ժամանակ, այնքան բազմազբաղ լինելով հանդերձ, Խաչատրեանը կարողացել է իր հայեացքը ամերիկեան տենդահար առօրեայից դարձնել հայ իրականութիւնը, թափանցել խորքը, կշռել, դատել ու եզրակացնել.
– Հայոց եկեղեցին շատ կարեւոր է հայապահպանման տեսակէտից: Միշտ եկեղեցի գնացէք ձեր ընտանիքով, ձեր զաւակներով: Այնտեղ դուք իրար կը հանդիպէք, հայերէն կը խօսէք, հայկական շարականները կը լսէք եւ հայ կը մնաք:
Եւ ամէնուր հայ է փնտռում:
Ուզում է հաղորդակցել, ուզում է գիտենալ, ուզում է տեսնել եւ համոզուել: Նա գիտէ` Ալան Յովհաննէսին, Ռիչըրտ Եարտումեանին, Ռուբէն Մամուլեանին եւ Ուիլիըմ Սարոյեանին: Սակայն ուզում է նաեւ ճանաչել Մարկոսին եւ Կիրակոսին:
– Ես ամէն տարի Հայաստան եմ գնում լիցքաւորուելու,- ասում է նա:
Ուզում է ասել` ներշնչուելու, հոգեւին թարմանալու եւ հայ մշակոյթի ժողովրդական ակունքներին կապուելու:
– Կոմիտասը մեր Պախն է,- աւելացնում է Խաչատրեանը` ոգեւորուած,- իմ նպատակն է եղել հայկական երաժշտութիւնը դուրս հանել իր կղզիացումից եւ տանել միջազգային բեմ եւ աշխարհին ծանօթացնել` որպէս ազգային ինքնուրոյն երաժշտութիւն: Թող աշխարհ իմանայ, որ մենք էլ ունենք մեր սեփական երաժշտութիւնը: Այո՛, այդ է իմ նպատակը:
– Իսկ ինչո՞ւ չօգտուել հայ հնադարեան հոգեւոր երաժշտութեան անսպառ հարստութիւնից:
Մի պահ մտածում է, ապա խօսում` իր խոշոր աչքերը է՛լ աւելի խոշորացրած:
– Բայց հոգեւոր տարրը ներկայ է իմ որոշ ստեղծագործութիւններում: Մի՞թէ չնկատեցիք այն` իմ Երկրորդ սիմֆոնիայում.. Գիտէ՞ք ինչ, այդ տարրը պէտք է զգալի լինի այնպէս` ինչպէս մարդու դէմքի առջեւից անցնող վարդերի ծաղկեփնջի թողած բուրմունքը, մեղմ ու միաժամանակ` թովիչ…
***
Թէ ինչի՛ է նման արուեստագէտը կամ ինչի՞ պիտի նմանի նա, դժուար է ասել:
Վաթսունչորս տարեկան Արամ Խաչատրեանը միջահասակ եւ արծաթահեր մի մարդ է, յարաշարժ եւ անհանգիստ: Իր կենսունակութիւնը վարակիչ է: Զգում էք իր ներկայութիւնը ոչ այնքան, որովհետեւ հռչակաւոր մէկն է, այլ աւելի շուտ, որովհետեւ իր ամբողջ էութեամբ կենդանի է: Համակ ապրում է, յոյզ ու հետաքրքրուածութիւն: Հետաքրքրւում է ամէն մէկով, ամէն ինչով, ամէն երեւոյթով: Եթէ այդ կենարար տարրը հանէք Խաչատրեանից, ապա նա կը նմանի եւրոպացի մի առեւտրականի:
Եւ որովհետեւ այդ հնարաւոր չէ, ուրեմն նա մնացել է արուեստագէտ: Երաժշտութիւնը նրա հետ է շարունակ, առօրեայ ամէն քայլափոխում: Եթէ խօսքը երաժշտական իր նախասիրած նախադասութեան մասին է, ապա բոլորի ներկայութեամբ նա ձեզ համար կ՛երգի այդ հատուածը` ապացուցանելու համար իր տեսակէտը:
Բոլոր իրաւ երաժիշտների նման` բարի է, պարզ ու նոյնիսկ` անմեղութեան չափի հասնող միամիտ. մի բան, որն անմիջապէս հմայում է դիմացինին: Ընկերական ջերմ բնաւորութիւն ունենալով` մտերմանում է բոլորի հետ, միանգամայն` բնական եւ անճիգ: Ձեւականութիւնից բան չի հասկանում: Ասում է այն, ինչ սրտում կայ, եւ այդպիսով գրաւում ձեր համակրանքն ու վստահութիւնը: Կարծէք` շարունակ իր պատուոյ տեղն է ապահովում ժամանակակից պատմութեան մէջ: Եւ այս ոչ թէ յոխորտանքով կամ սնապարծութեամբ, այլ` արդարացի ինքնագիտակցութեամբ, հաւատքով եւ, ինչո՞ւ չէ, նաեւ մարգարէացումով:
– Ես տուն պիտի շտապեմ, փակուեմ սենեակումս ու գրեմ, շարունակ յօրինեմ… այնքա՜ն շատ բան կայ ստեղծելու, իսկ ժամանակը այնքան կարճ է,- ասում է Արամ Խաչատրեանը:
ՅԱԿՈԲ ԿԱՐԱՊԵՆՑ
