Յ. ՊԱԼԵԱՆ
Պատմութիւնը յստակացումներու կարիք ունի` իր թուականներով եւ խորհրդանիշներով, իրադարձութիւններու ճշգրիտ վերծանումով:
Մեր պատմութիւնը` մանաւանդ մեզի համար:
Յայտարարութիւններու եւ արտայայտութիւններու հետեւողը յաճախ շուարումի կը մատնուի, եթէ ընթացիկէն հեռանայ: Այս օրերուն, երբ համազգային տարողութեամբ կ՛ուզենք նշել անդրանիկ անկախ հանրապետութեան 100-ամեակը եւ մերժումներէ ետք տիրութիւն ընել մեր պատմութեան, ինչո՞ւ ճիգ մը չընել մեր հանրապետութիւններու թուագրման ճշդման եւ ազգային տօնի սահմանման հարցերով:
Ազգային տօն մը օրացոյցի վրայ թուական մըն չէ միայն, այլ նաեւ` պատմութեան ամփոփում, յիշեցում, ինքնութեան, ցանկութիւններու եւ ազգային քաղաքականութեան հայելի` կնքելով անցեալը:
Հայ ժողովուրդի Առաջին Անկախ Հանրապետութիւնը գոյութիւն ունեցած է որպէս այդպիսին, հարիւրամեակ մը առաջ, այն պահուն, երբ կը գտնուէինք որպէս ազգ եւ հայրենիք ոչնչացման շեմին: Անուանումը ճիշդ է: Հարց կը ծագի խորհրդային շրջանին համար:
Ճիշդ է, որ Խորհրդային Հայաստանի համար ընդունուած էր հանրապետութիւն բառը, բայց ոչ մէկ ատեն չէր նշուեր, որ ան Երկրորդ Հանրապետութիւն էր, ինքզինք այդպէս չէր կոչեր: Այժմ հարց կը ծագի: Ինչո՞ւ այսօր ըսել Երկրորդ Հանրապետութիւն: Նկատի ունենալով, որ Խորհրդային Միութիւնը ՄԷԿ պետութիւն էր, ի՞նչ կը նշանակէր այդ ամբողջին մէջ Հայաստանի, Վրաստանի, Ուզպեքիստանի եւ միւսներուն համար գործածուող հանրապետութիւն բառը: Ան սոսկ վարչական նշանակութիւն ունէր, ոչ քաղաքական:
Հանրապետութիւնը քաղաքական ուրոյն միաւոր է, իսկ խորհրդային հանրապետութիւններու պարագային, բառը չէ՞ր այլասերած եւ չէ՞ր գործածուեր նահանգի իմաստով, ինչպէս որ են Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու ներքին բաժանումները` երկրի կառոյցի բերումով:
Արդ, հարց է, թէ Խորհրդային Հայաստանը հանրապետութի՞ւն էր, թէ՞ ոչ, ճի՞շդ է զայն կոչել Երկրորդ Հանրապետութիւն, եզր, որ ծնունդ առաւ Հայաստանի վերանկախացումէն ետք: Առաջին հանրապետութիւնը կը սահմանուէր ամէն կարգի վարկաբեկիչ բառերով, որոնց անդրադառնալը աւելորդ է:
Բ. Համաշխարհային պատերազմի ընթացքին պարտուած Ֆրանսան ունէր պետութիւն, նախագահ, կառավարութիւն, բայց այդ ժամանակաշրջանին համար երբեք չգործածուեցաւ եւ չի գործածուիր հանրապետութիւն բառը, կ՛ըսեն` Վիշիի կառավարութիւն (պետութեան կեդրոնը այդ քաղաքը փոխադրուած ըլլալով, Ֆրանսայի պետութիւն): Երկիրը ունեցած է հինգ հանրապետութիւններ, բայց այդ շարքին մէջ տեղ չունին Ֆրանսայի պետութիւն կամ Վիշիի կառավարութիւն բնորոշումները: Լաւ պիտի ըլլար խորհրդային ժամանակի Հայաստանի պետութիւնը չկոչել երկրորդ հանրապետութիւն, որպէսզի յղացքի շփոթ չստեղծուի առաջին եւ այսօրուան հանրապետութիւններու հետ բաղդատութեան ըմբռնումներուն միջեւ:
Կրնանք համաձայն ըլլալ խորհրդային շրջանի դրական երեւոյթներուն մասին, չուրանալ, ինչ որ օգտակար եղած էր, բայց այդ բաւարար պատճառ չէ յղացքի (concept) շփոթութիւն ստեղծելու համար: Հանրապետութիւնը հանրութեան իշխանութիւն է, որ ինքզինք կ՛արդարացնէ ժողովուրդի կամքով, այսինքն` ժողովրդավարական ընտրութեամբ: Նշանակումները եւ կամ ժողովուրդի փոքրիկ հայրերը ժխտումն իսկ են հանրապետութեան եւ ժողովրդավարութեան ըմբռնումներուն:
Լաւ պիտի ըլլար, որ քաղաքական տեսաբաններ եւ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմանադրական խորհուրդը քննէին եւ եզրակացնէին, թէ Հայաստանի խորհրդային պետութիւնը հանրապետութի՞ւն էր, թէ՞ ոչ:
Հանրապետութիւնը կը բնորոշուի սահմանադրութեամբ, որուն հիման վրայ կը ստեղծուի պետական համակարգ, կը գործեն իշխանութեան օղակները: Երբ կ՛ըսենք, որ ներկայիս Ֆրանսայի պետութիւնը հինգերորդ հանրապետութիւն է, պարզ է, որ այդ անուանումը չի վերաբերիր ո՛չ երկրի սահմաններուն եւ ո՛չ ալ բնակչութեան, այլ` սահմանադրութեան, որ կը ճշդէ կառավարման-իշխանութեան ոճը: Ֆրանսան չորրորդ հանրապետութեան խորհրդարանական կառավարման ձեւէն անցաւ հինգերորդ հանրապետութեան նախագահական վարչաձեւին, անուան փոփոխութիւնը եղաւ այդ հիման վրայ:
Այս տարի Հայաստանի երկրորդ (կամ երրո՞րդ) հանրապետութիւնը նախագահական վարչաձեւէն պիտի անցնի խորհրդարանականի: Պիտի շարունակե՞նք գործածել երրորդ հանրապետութիւն եզրը, թէ՞ պիտի փոխենք դասական թուական ածականը: Այս անուանակոչումը եւս պէտք է յստականայ Սահմանադրական խորհուրդի որոշումով:
Կայ նաեւ Հայաստանի Հանրապետութեան ազգային տօնի օրուան ճշդման հարցը: Ֆրանսական յեղափոխութենէն ի վեր եւ իրերայաջորդ հանրապետութիւններու ընթացքին, Ֆրանսան ունեցաւ մէկ եւ նոյն ազգային տօնը` 14 ՅՈՒԼԻՍը, որ խորհրդանիշ է: Առաջին հանրապետութիւնը որպէս ազգային տօն ընդունած էր ՄԱՅԻՍ 28-ը: Ներկայիս ՄԱՅԻՍ 28-ը ընդունուած է որպէս ԱՆԿԱԽՈՒԹԵԱՆ ՕՐ, իսկ ՍԵՊՏԵՄԲԵՐ 21-ը` ԱԶԳԱՅԻՆ ՏՕՆ:
Հարց է, թէ ինչո՞վ կը տարբերին այդ զոյգ տօները: Ի՞նչ բանի համար է այս անտեղի կրկնութիւնը: Կարելի չէ՞ տօնական շատախօսութեան պերճանքէն հրաժարիլ եւ ընդունուած կարգով մէկի վերածել այդ նոյնիմաստ երկու տօները: Այս ալ նպաստ մը կ՛ըլլայ ներազգային միասնութեան: Վարչաձեւերը կը փոխուին, բայց ազգային տօնը կը մնայ նոյնը:
Երկուութիւն ստեղծող եւ բաժանում պատճառող բոլոր հարցերը մէկ առ մէկ պէտք է յստակացնել, ի հարկէ այսօրուան համար, բայց մանաւանդ` գալիքի: Երկու ազգային տօն ունենալու հարցը այսօր մեզ կը զարմացնէ, բայց յաջորդ սերունդները ի՞նչ պիտի ըսեն դար մը ետք, ի՞նչ պիտի հասկնան: Տեւաբար պէտք է մտածել միացման եւ միասնութեան մասին, որ վաղուան երաշխիքն է:
Նման խնդիրներուն պէտք չէ մօտենալ այսօրուան մսկոտութիւններով, այլ ճիգ ընել` յստակացումներ ընելու, որպէսզի այսօր եւ դար մը ետք նոյն բանի մասին երբ խօսինք, խօսուի, նոյն բանը հասկնանք:
Պարզ է, որ եզրերու յստակացումը եւ ճիշդ գործածութիւնը կը յառաջացնեն միտքերու եւ վերաբերումներու յստակացում, նոյն բառով նոյն բանը կը հասկնանք: Այդպէս կ՛ըլլան քաղաքական հասունութիւն ձեռք բերած ժողովուրդները:
Քաղաքական կեանքի մէջ ամէն ոք նոյն բառը նոյն ձեւով եթէ չըմբռնէ, կը ծնին անհասկացողութիւններ, որոնց վրայ կը պատուաստուին այլ շահեր, մրցակցութիւններ եւ հակամարտութիւններ:
Յստակացումներով կրնանք խուսափիլ անբաղձալի վիճակներէ եւ հոգեվիճակներէ, որոնք այսօր եւ վաղը վնասակար պերճանքներ են:
17 յունուար 2018, Նուազի-լը-Կրան
