ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ
Ինչպէս հայ կիրառական արուեստի տեսակներէն շատեր (փայտարուեստ, մետաղագործութիւն, ոսկերչութիւն, ասեղնագործութիւն, Գոթահեայի յախճապակի…) գորգարուեստը եւս «իւրացուած է» թուրքերուն եւ ազերիներուն կողմէ: Տակաւին միչեւ այսօր կան թանգարաններ (Ուաշինկթընի գորգագործութեան թանգարանը, Գահիրէի արեւելեան արուեստներու թանգարանը, Քոփընհակընի «համլեթեան» բերդ-թանգարանը եւ այլն), որոնք հայկական գորգերն ու կարպետները (նոյնիսկ հայերէնով մակագրուածներէն ոմանք) կը ցուցադրեն իբրեւ թրքական կամ ազերիական: Կարգ մը թանգարաններ լաւագոյն պարագային հայկականները կը ներկայացնեն իբրեւ կովկասեան:
Մեր հարեւանները շարժած են մեզմէ առաջ, հիմնած են գորգարուեստի յատուկ թանգարաններ, հրատարակած պատկերագիրքեր ու կրցած են միջազգային գորգարուեստի սիրահարներէն շատ-շատեր համոզել, որ գորգարուեստը մաս կը կազմէ իրենց մշակոյթին:
Խոստովանինք, որ այս առումով մենք ետ մնացած ենք անոնցմէ: Սակայն վերջին տասնամեակներուն, յատկապէս Հայաստանի վերանկախացումէն ետք, օտար ամենահեղինակաւոր գորգագէտներէն շատեր (Վոլքմար Գանցհորն, Ուլրիչ Շուրման, Նիքոլա Ֆոքքըր, Ռէյնհարտ Հիւպել եւ այլն) սկսան հանգամանօրէն ուսումնասիրել գորգարուեստի ծագումը, զարգացումն ու տարածաշրջանները եւ եկան այն եզրակացութեան, որ կովկասեան գորգատեսակներէն շատեր` վիշապագորգ, Լոռի Բամպակ, Սեւան, Գանձակ, Գոնաքենթ, Ջրաբերդ, Խնձորեսք եւ ղարաբաղեան բոլոր տեսակները հայկական են: Անոնք` օտար գորգագէտները, սերտեցին նաեւ Քրիստոսէ հինգ հարիւր տարի առաջ բանուած եւ Միջին Ասիոյ Ալթայ լեռներու լանջերուն, Սկիւթական արքայական դամբարանէ մը (1912-ին) յայտնաբերուած` «փազիրիք» գորգը եւ եկան այն եզրակացութեան, որ «փազիրիք»-ը պէտք է որ բանուած ըլլայ հայկական բարձրաւանդակին վրայ: Հոս արդար է նշել, որ Լեմիէլ Ամիրեանի կամ Մարտիրոս Գաւուքչեանի նման հայ մասնագէտներ եւս իրենց նպաստը բերին այս կարծիքի հիմնաւորման: Փաստօրէն, ցարդ յայտնաբերուած աշխարհի հնագոյն գորգի` «փազիրիք»-ի վրայի նաշխերը կենդանիներու (եղջերուներ, ձիեր, առասպելական էակներ), իրենց ոճով եւ իմաստային բովանդակութեամբ սերտօրէն կ՛առնչուին Վանի հին հայկական թագաւորութեան (ուրարտական) մշակոյթին հետ: Իսկ ամէնէն կարեւորն ու իրեղէն ապացոյցը այն է, որ Արցախի մէջ յայտնաբերուած են շուրջ տասնեակ մը պատկերագորգեր, որոնց վրայի նաշխերն ու յատկապէս ձիու կերպարները ուղղակիօրէն «փազիրիք»-ի շարունակութիւնը կրնանք համարել: Այս բոլորէն ետք գրեթէ կասկած չի մնար, թէ «Արցախը» վաղնջական ժամանակներէն եղած է, կայ ու կը մնայ գորգարուեստի ամենակարեւոր կեդրոններէն մէկը:
Հարցը այն է, որ խորհրդային շրջանին Արցախը կը մտնէր Ազրպէյճանի տարածքէն ներս եւ իբրեւ այդպիսին աշխարհը ղարաբաղեան բոլոր տեսակի գորգերը ճանչցած է իբրեւ ազերիական:
Ինչպէս վերը տեսանք, այսօր պայմանները փոխուած են, եւ գորգագէտներ կը շարունակեն նոր յայտնաբերումներ կատարել ի նպաստ հայկականութեան: Անոնք հետզհետէ աւելի եւս կը համոզուին, որ գորգարուեստի օրրանը հայկական բարձրաւանդակը պէտք է որ եղած ըլլայ: Հակառակ անոր որ դարեր առաջ, երբ Հայաստանը հռչակուած էր որակեալ գորգարուեստի երկիր, թուրքերն ու ազերիները գոյութիւն իսկ չունէին: Թէեւ մինչեւ հիմա անոնք կը շարունակեն հայկական գորգերը (եւ ոչ միայն գորգերը) ներկայացնել իբրեւ իրենցը…:
Այսօր սակայն պատկերը բոլորովին փոխուած է, արդէն իսկ սփիւռքի եւ մանաւանդ հայրենիքի մէջ հրատարակուած են հայկական գորգարուեստին նուիրուած շարք մը պատկերագիրքեր, իսկ հինգ տարի առաջ հիմը դրուեցաւ նաեւ Արցախի մէջ «Շուշիի գորգերու թանգարան»-ին, որ իր որակով, քանակով եւ մասնագիտական մօտեցումով, գորգարուեստի գիտահետազօտական կեդրոն մը ըլլալու հնարաւորութիւնը ունի: Այս թանգարանը եւ վերջերս հրատարակուած պատկերագիրքերը առաւել եւս կ’ամրապնդեն կարծիքը ոչ հայ գորգագէտներու, որոնք կը պաշտպանեն գորգարուեստի հայկական ծագումնաբանութիւնն ու բնոյթը:
Ոչ պաշտօնական տեղեկութիւններու համաձայն, ծրագիր կայ նաեւ Հայաստանի մէջ ստեղծել յատուկ գորգարուեստի թանգարան: Այն մասնակի հաւաքածոները, որոնք ցուցադրուած են ժողովրդական արուեստներու եւ կամ այլ թանգարաններու մէջ, թէեւ իրենց դրական եւ շինիչ դերը կը կատարեն, այնուամենայնիւ սակայն Երեւանի մէջ գորգարուեստի առանձին թանգարան ունենալը տարբեր եւ մեծ նշանակութիւն կրնայ ունենալ հայ մշակոյթի պատմութեան համար:
Ինչպէս անցեալին, այսօր եւս Շուշին սկսած է հայ մշակոյթի կեդրոն դառնալ: Արդէն իսկ տասնեակէ մը աւելի մասնագիտական եւ վարկ ունեցող թանգարաններ կը գործեն հոն:
Պատմութեան, կերպարուեստի, կիրառական արուեստի, ինչպէս նաեւ հերոսներու կամ երկրաբանական թեմաներու նուիրուած այս թանգարանները ամէն տարի տարբեր ազգութիւններու պատկանող հազարաւոր այցելուներ կ՛ունենան, որոնց շարքին է նաեւ Շուշիի Գորգերու թանգարանը, որուն մասին ընդհանուր գաղափար մը կու տան քովի սիւնակներով տրուած ակնարկները` քաղուած թանգարանի կայքէն:
Արցախեան Գորգագործութեան Լաւագոյն Նմուշները
Շուշիի Գորգերի Թանգարանում
Հայկական ընտանիքում գորգը տարիներ շարունակ եղել է որպէս տան արժէքաւոր զարդարանք: Աւանդոյթի համաձայն, յաճախ նորապսակներին գորգեր են նուիրել, տօներին պատշգամբները զարդարել են գորգերով: Հնում գորգագործ աջիկները համարուել են լաւագոյն հարսնացուները, ինչը պատիւ է բերել տուեալ ընտանիքին: Բազմաթիւ են դէպքերը, երբ հայկական գորգերը տարբեր առիթներով նուիրուել են թագաւորների, օտարերկրեայ բարձրաստիճան ղեկավարների ու պատուարժան հիւրերի: Վերջին տասնամեակում կրկին մեծացել է գորգարուեստի նկատմամբ պետական մակարդակով ուշադրութիւնը, աւելացել է նաեւ գորգագործութեամբ հետաքրքրուողների թիւը:
Ով գոնէ մէկ անգամ եղել է չնաշխարհիկ ու հեքիաթային Արցախ աշխարհում, անշուշտ այցելել է Շուշիի արուեստի կեդրոն, որը հիմնադրուել է 2012 թ. Մոսկուայում բնակուող հայ բարերար Կարօ Սարգսեանի ջանքերով: Թանգարանի շէնքի առաջին յարկը 2013թ. օգոստոսին անհատոյց յատկացուել է արցախեան գորգերի եւ կենցաղային հին իրերի պահպանմանն ու ցուցադրմանը:
2013 թուականին Շուշիի արուեստի կեդրոնում մեծ հանդիսութեամբ բացուել է գորգերի թանգարանը, որտեղ ներկայացուած են 17-20 դարերին ստեղծուած մօտ 300 ձեռագործ գորգեր, դրանք արցախեան գորգագործութեան լաւագոյն աւանդոյթների վկաներն են: Գորգարուեստի թանգարանը հիմնելու նպատակը եղել է փրկել արցախեան աւանդական գորգը մոռացութիւնից, ինչպէս նաեւ` հարեւան Ազրպէյճանի իւրացումից:
Շուշիի գորգերի թանգարանի ստեղծման նախաձեռնութեան հեղինակ, բարերար Վարդան Ասծատրեանը հետաքրքիր մանրամասներ է ներկայացրել, թէ ինչպէ՛ս է մտայղացել արցախեան գորգերի թանգարան ստեղծելու գաղափարը եւ ինչպէ՛ս է մէկտեղուել մօտ 300 գորգ:
«Դեռ մանկուց մեր տանը միշտ գորգեր եմ տեսել: Երիտասարդ տարիներից սկսել եմ հետաքրքրուել գորգերի ստեղծման պատմութեամբ ու տարբեր հասցէատէրերից հաւաքել դրանք: Մշտապէս տատիցս, պապիցս ու ծնողներիցս լսել եմ բազմաթիւ պատմութիւններ, թէ ինչպէ՛ս էին թուրքերը հայկական գիւղերից հաւաքում հին հայկական գորգերը, դրանք փոխանակում նորերով կամ` այլ ապրանքով: Ականատես եմ եղել, թէ շատերն ինչպէ՛ս էին թաքցնում իրենց տների հին գորգերը, իսկ որոշ մարդիկ էլ պարզապէս կուլ էին տալիս նոր ապրանք ունենալու թուրքերի խայծը: Այդպիսով` թուրքերը նպատակադրուած ուզում էին ոչնչացնել գորգարուեստում հայկական ձեռագիրը` իրականացնելով հայերի հանդէպ փանթուրանական գաղափարախօսութիւնը: Այս թանգարանում է ցուցադրւում է նաեւ տատիս գործած գորգը` մեղուներով, փեթակներով…», պատմել է Վարդան Ասծատրեանը:
Մշակոյթի հանդէպ սէրն ու նուիրումը մշտապէս ուղեկցել է Վարդան Ասծատրեանին: Ի վերջոյ նա սկսել է խորութեամբ ուսումնասիրել հայկական մշակոյթը, կերպարուեստի տարբեր ճիւղեր եւ ստեղծել է անձնական հրաշալի հաւաքածու: Նա աշխարհի տարբեր
երկրներից` Աւստրիա, Զուիցերիա, Պոլիս, Գերմանիա, գտել ու գնել է մի քանի հարիւր գորգ: Արցախի յայտնի գորգագործների հին գորգերը գտել ու մէկտեղել է նաեւ Հայաստանի ու Արցախի տարբեր գիւղերից: Այսօր դրանք ցուցադրւում են Շուշիի գորգերի թանգարանում: Մօտ 300 գորգերից կազմուած թանգարանի մշտական ցուցադրութիւնը ներառում է 120-ը` «Վիշապագորգ», «Խնձորեսկ», «Աստղագորգ», «Ծաղկագորգ», «Արծուագորգ», «Ծաղկած խաչեր», «Պատկերագորգ» եւ այլն: Հաւաքածուից վերականգնուել են առաւել վնասուած գորգերը:
Շուշիի գորգերի թանգարանը Արցախի գորգագործութեան հարուստ աւանդոյթների մասին վկայող անգնահատելի հաստատութիւն է, որը նաեւ հրաշալի հնարաւորութիւն է Արցախի յայտնի գորգագործութիւնն ուսումնասիրելու ու միաժամանակ այն վերածելու գորգարուեստի զարգացման կեդրոնի:
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԱՐԳԵԼՈՑ-ԹԱՆԳԱՐԱՆՆԵՐԻ ԵՒ
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹԻՒՆ
Պատմութիւնը
Շուշիի գորգերի թանգարան, արցախեան հնագոյն գորգերի եւ կարպետների թանգարան (բնական բրդից պատրաստուած գորգեր), որը հիմնադրուել է 2011-ին, բացուել` 2013 թուական Արցախի Հանրապետութեան Շուշի քաղաքում[1]:
Թանգարանի հիմնադիրն է Վարդան Ասծատրեանը, ով աշխարհի տարբեր երկրներից` Աւստրիայից, Զուիցերիայից, Պոլսից, գերմանիայից գտել եւ գնել էր հին հայկական գորգեր` դրանք տեղափոխելով Արցախ, որոնք միացան Արցախի յայտնի գորգագործների հին գորգերին, բերուած` Հայաստանի ու Արցախի տարբեր գիւղերից: Թանգարանն ունի երկու հիմնական շէնք[2]: 2011 թուականին Շուշիում բացուեց թանգարան-հիմնադրամ, որի տարածքը տրամադրուեց ամերիկեան հովանաւորների կողմից: Այնուհետեւ, 2012 թուականի օգոստոսին մոսկուայաբնակ հովանաւորի կողմից անհատոյց տրամադրուեց համապատասխան շէնք` որպէս գորգերի թանգարան: Թանգարանում կան ոչ միայն արցախեան գորգեր, այլ նաեւ` աւանդական արհեստների հին առարկաներ: Դրանք ուսումնասիրելուց յետոյ տրւում է փորձագիտական գնահատական, անհրաժեշտութեան դէպքում վերականգնւում, ապա ցուցադրւում են[3] : Այսօր թանգարանն ունի շուրջ 300 գորգ, որոնք գործուել էին 17-րդ դարից մինչեւ 20-րդ դարասկիզբ: Դրանք հիմնականում արցախեան աւանդական գորգեր են: Մօտ 300 գորգերից կազմուած թանգարանի մշտական ցուցադրութիւնը ներառում է 120-ը` «Վիշապագորգ», «Խնձորեսկ», «Աստղագորգ», «Ծաղկագորգ», «Արծուագորգ», «Ծաղկած խաչեր», «Պատկերագորգ» եւ այլն: Հաւաքածուից վերականգնուել են առաւել վնասուած գորգերը: Բացի այդ, թանգարանում ցուցադրւում են նաեւ թուրքմէնական եւ աֆղանական գորգերի օրինակներ, ինչպէս նաեւ կան ռուսական մշակոյթի որոշ նմուշներ: 2013 թուականի օգոստոսին թանգարան այցելած Արցախի Հանրապետութեան նախագահ Բակօ Սահակեանը յայտարարեց, որ գորգերի թանգարանը զգալի աջակցութիւն է ցուցաբերում ազգային աւանդոյթների եւ արժէքների պահպանման գործում` նպաստելով նաեւ Արցախում զբօսաշրջութեան առաջընթացին[4]:
