ԼՈՒՍԻՆԷ ԹԵՒՈՍԵԱՆ
Պետական արխիւը որեւէ երկրի պատմութեան փաստագրական արտացոլումն է: Հարուստ երկիր ու հարուստ պատմութիւն ունենալու հետ կարեւոր է նաեւ այդ պատմութիւնը պահպանելն ու սերունդներուն փոխանցելը: Արցախի Պետական արխիւի գործունէութեան եւ խնդիրներու մասին «Ապառաժ»-ը զրուցած է հիմնարկի տնօրէն, բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու Լեռնիկ Յակոբեանին հետ:
Արցախի Պետարխիւը հիմնադրուած է 1930 թուականին: Սկիզբը գործած է որպէս արխիւային պիւրօ, այնուհետեւ` արխիւային գործերու վարչութիւն, ներկայիս կը գործէ` որպէս Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան արդարադատութեան նախարարութեան կազմին մէջ գործող «Պետական արխիւ»:
Արխիւադարաններուն մէջ պահպանուող պատմամշակութային նշանակութեան նիւթերէն` իրաւական գրութիւններ, գործավարական եւ այլ բնոյթի տասնեակ հազարաւոր փաստաթուղթերէն ամենահինը կը վերաբերի 1928 թուականին, որ կը վերաբերի Շուշիի հաշտարար դատարանին:
«Արցախի երբեմնի հարուստ արխիւէն քիչ բան մնացած է: Կարեւոր ու հետաքրքրական տեղեկատուութիւն պարունակող փաստաթուղթերուն մեծ մասը խորհրդային տարիներուն տեղափոխուած է Արցախէն Պաքու` կեդրոնական արխիւ ստեղծելու պատրուակով: Արցախի արխիւը տուժած է նաեւ պատերազմի տարիներուն. ռմբակոծութեան պատճառով 1992-ին շէնքը հրդեհի մատնուած է, որուն պատճառով ոչնչացած է փաստաթուղթերուն զգալի մասը», ըսած է Լեռնիկ Յակոբեանը:
Պետական արխիւին մէջ հաշուառման վերցուած է 381 ֆոնտ, իսկ պահպանման միաւորներուն ընդհանուր քանակը արխիւադարաններուն մէջ կը կազմէ աւելի քան 78 հազար:
«Արխիւադարաններուն փաստաթուղթերը բազմաբնոյթ են` ընկերային-տնտեսական, քաղաքական, իրաւական, վարչարարական,- ընդգծած է տնօրէնը եւ` նշած, որ,- ներկայիս եւս կը շարունակուին փաստաթուղթերու եւ նիւթերու հաւաքագրման աշխատանքները: Հայաստանի Ազգային արխիւին մէջ կը պահպանուին Արցախին վերաբերեալ բազմաթիւ փաստաթուղթեր, որոնք բնօրինակի կամ պատճէնի տեսքով շարունակաբար ընտրանքային սկզբունքով կը բերուին Ստեփանակերտ` համալրելու համար Արցախի Պետական արխիւը: Արխիւը կը համալրուի նաեւ արցախեան շարժումին ու պատերազմին, ինչպէս նաեւ հետագայ ժամանակաշրջանի պատմութիւնը ներկայացնող փաստաթուղթերով, տեսագրութիւններով ու լուսանկարներով»:
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Պետական արխիւի հարստացման գործընթացը կ՛իրականացուի «Հայաստանի Ազգային արխիւ» եւ «ԼՂՀ Պետական արխիւ» ՊՈԱԿ-ներու համագործակցութեան համաձայնագիրի շրջանակներուն մէջ: Փաստաթուղթերուն թիւը շարունակաբար կ՛աճի նաեւ ինչպէս հիմնարկ-ձեռնարկութիւններու, այնպէս ալ առանձին անհատներու կողմէ յանձնուող փաստաթուղթերու հաշուոյն:
Շարունակական բնոյթ կրող արխիւի համալրման գործընթացը կը յաջողի իրականացնել նաեւ նոր պայմանաւորուածութիւններու ձեռքբերման շնորհիւ: Հայաստանի Ազգային արխիւի շնորհիւ Ռուսիոյ հետ ձեռք բերուած է պայմանաւորուածութիւն` Արցախին եւ Հայաստանին վերաբերող փաստաթուղթերը ելեկտրոնային տարբերակով տեղափոխելու նպատակով:
«Փաստաթուղթերու տեղափոխումը, այսօրուան դրութեամբ, երկրորդական խնդիր է: Այսօր ամբողջ աշխարհին մէջ կը շարունակուին արխիւային նիւթերու թուայնացման գործընթացները: Արխիւային նիւթերը այսուհետ բաց պիտի ըլլան: Այդ ժամանակակից ձեւն է», նշած է Լ. Յակոբեանը:
Հինգ տարի է` Արցախի Պետական արխիւին մէջ կ՛ընթանայ փաստաթուղթերու թուայնացման գործընթացը: Այսօրուան դրութեամբ թուայնացած է աւելի քան 36025 թերթ արխիւային նիւթ:
«Որոշակի արհեստագիտական դժուարութիւններ կան: Մենք չունինք անհրաժեշտ ժամանակակից սարքաւորումներ. այնուհանդերձ, մեր աշխատանքները կրնանք հասցնել բաւարար մակարդակի», շեշտած է տնօրէնը եւ` նշած, որ թուայնացման գործընթացը թոյլ կու տայ հետագային խուսափիլ արխիւային նիւթերուն սպառնացող տարաբնոյթ վտանգներէն:
«Շէնքէն կը բացակային համապատասխան կլիմայական պայմանները, որոնք փաստաթուղթերու պահպանման անհրաժեշտ պայմաններ պէտք է ապահովեն. ասիկա մեծ ծախսերու հետ կապուած է: Այդ ուղղութեամբ աշխատանքներ կը տարուին, եւ շուտով կ՛ունենանք արխիւային համապատասխան պայմաններ», ըսած է ան:
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Պետական արխիւէն կ՛օգտուին ինչպէս Արցախի, Հայաստանի, այնպէս ալ արտերկրէն եկած գիտնականներ, ուսանողներ: Քիչ չեն նաեւ բնակիչներու դիմումները, որոնք հիմնականին մէջ անձնական բնոյթի տեղեկանքներ կը խնդրեն:
«Մեր հանրութիւնը, ցաւօք սրտի, այն թիւրիմաց կարծիքը ունի, որ արխիւը վայր մըն է, ուր կը հաւաքուին հին, ոչ պէտքական թուղթերը: Սակայն կը հաւաստիացնեմ, որ ատիկա այդպէս չէ: Արխիւը բաւականին լուսաւոր կէտ է երկրի պատմութեան մէջ: Այստեղ կը պահուի երկրին անցեալը: Իսկ եթէ ճանչնանք մեր երկրին անցեալը, անպայման կը հասնինք ապագային:
Մենք պէտք է հասնինք այն բանին, որ արխիւը սերտ համագործակցի հանրային բոլոր օղակներուն հետ: Մենք պէտք է արխիւը դարձնենք գիտական կեդրոն, ուր կ՛աշխատին գիտնականներ, պէտք է գիտական աշխատանքներ իրականացուին` սկսելով գիրքերու հրատարակումէն, վերջացնելով այլ ուսումնասիրութիւններով: Մենք պէտք է զարգացնենք մեր արխիւային քաղաքականութիւնը», իր խօսքին մէջ նշած է Լեռնիկ Յակոբեանը:
