Քաթալոնիոյ Անկախութեան Հանրաքուէի Լոյսին Տակ. Քարլիստներու Երրորդ Պատերազմը, Հանրապետական Կառավարութիւն Եւ Թագաւորութեան Վերականգնումը

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Քաթալոնիոյ Տնտեսական
Բարգաւաճումը

Սպանիոյ մէջ քարլիստներու երկու ապստամբութիւնները ճզմուած էին: Քաթալանները, որոնք քարլիստներու կողքին էին, ծանր կորուստներու ենթարկուած էին:

Ազատականներու յաղթանակէն ետք սկսաւ այսպէս կոչուած քաղքենիական յեղափոխութիւնը: Իզապէլ Բ. թագուհիի գահակալութեան տարիները (ան երեք տարեկանին` 1833-ին գահ բարձրացած էր) յատկանշուեցան կաշառակերութեամբ, վարչական անկարողութեամբ, ընկերային տագնապներով եւ քաղաքական խառնակութեամբ: Ազատականները իրենց կարգին բաժնուեցան «չափաւորականներու» եւ «ծայրայեղականներու»: Քաթալոնիոյ մէջ հանրապետականներու հոսանք մը կազմաւորուեցաւ: Ընդհանուր առմամբ քաթալաններ կողմնակից էին դաշնակցային Սպանիոյ կազմաւորման:

Տնտեսական ծանր տագնապներու պայմաններուն տակ ծովուժը, ծովակալ Խուան Պոթիսթա Թոփեթէի հրամանատարութեան տակ, 1868 սեպտեմբերին Քատիսէն ազդանշանը տուաւ ընդհանուր ապստամբութեան: Զօրավարներ Խուան Փրիմ եւ Ֆրանսիսքօ Սերրանօ դիմեցին կառավարութեան, յայտնելով, որ բանակը յեղափոխականներու կողքին է: Իզապէլ թագուհի իրեն հաւատարիմ զօրավար Մանուէլ Փաւիայի հրամայեց ճնշել ըմբոստութիւնը: Բայց Փաւիայի զօրքը Ալքոլէայի մէջ 28 սեպտեմբերին ջախջախուեցաւ, որմէ ետք, 30 սեպտեմբերին թագուհին Ֆրանսա աքսորուեցաւ:

Թագուհիի հեռացումէն ետք ժամանակաւոր կառավարութիւն կազմուեցաւ: Քորթէսը մերժեց հանրապետական վարչաձեւը եւ Սպանիան սահմանադրական միապետութիւն հռչակեց: Պորպոններու հարստութիւնը ջնջուած հռչակուեցաւ եւ Իտալիոյ արքայական Սաւոյայի տունէն, Վիթթորէօ Էմանուէլէ Բ.ի երկրորդ որդին` Աոսթայի դուքս Ամատէօ 16 նոյեմբեր 1870-ին Սպանիոյ թագաւոր հռչակուեցաւ:

Սպանական գաղութ Քուպայի մէջ 1868-ին սկսած էին խռովութիւններ` Քարլոս Մանուէլ տէ Սեսփետէսի գլխաւորութեամբ, անկախութեան եւ ստրուկներու ազատութեան պահանջներով: Կռիւները հետզհետէ կը սաստկանային կղզիին մէջ եւ սպանական բանակը լուրջ դժուարութիւններու դէմ յանդիման կը գտնուէր: Սպանիա Քուպան կը նկատէր սպանական նահանգ եւ ոչ թէ գաղութ:

*
*  *

Սպանիոյ քաղաքական իրավիճակը կրկին խանգարուեցաւ, երբ քարլիստներ Քարլոս Դ. թագաւորի որդի Ինֆանթէ Քարլոսի թոռը եւ Խուան Քարլոսի որդի Տոն Քարլոսը ուզեցին գահ բարձրացնել: Տոն Քարլոս Պուրպոններու տան աւագ ներկայացուցիչն էր եւ ինչպէս Սպանիոյ, նաեւ Ֆրանսայի գահին յաւակնորդ կը նկատուէր:

Տոն Քարլոս 20 ապրիլ 1872-ին զօրավար Ռատան քարլիստ բանակի հրամանատար նշանակեց, որմէ ետք, յաջորդ օր քարլիստներ երրորդ անգամ ըլլալով ապստամբութեան դրօշ պարզեցին: Հազարաւոր կամաւորներ, առանց զինուորական մարզումի եւ ոմանք նաեւ անզէն, միացան քարլիստ բանակին: Կամաւորները Նաւարայի հիւսիսային Օրոքէյթա աւանին մէջ համախմբուելով սպասեցին Տոն Քարլոսի ժամանումին:

Մինչ Նաւարայի մէջ կամաւորները կը համախմբուէին, նոյն օրն իսկ, ապրիլ 21-ին խռովութիւններ սկսան Պիսքայայի, Քաթալոնիոյ, Քասթիլիոյ, Արակոնի եւ Կիփուսքոայի մէջ:

Տոն Քարլոս մայիս 2-ին Ֆրանսայի սահմանէն անցնելով հասաւ Օրոքէյթա եւ ստանձնեց քարլիստ բանակին հրամանատարութիւնը: Քաթալոնիոյ մէջ զինուորական հրամանատարներ դարձան զօրավարներ Թրիսթանի, Սաւալս եւ Քասթելս:

Սպանական բանակը զօրավար Մորիոնէսի հրամանատարութեան տակ մայիս 4-ի գիշերը յարձակման անցաւ Օրոքէյթայի վրայ: Քարլիստները, անակնկալի գալով, չյաջողեցան դիմադրութիւն կազմակերպել: Սպանական բանակը անոնցմէ շուրջ 50 հոգի սպաննեց եւ 700 հոգի գերի բռնեց: Տոն Քարլոս յաջողեցաւ խոյս տալ եւ Ֆրանսա վերադարձաւ:

Պիսքայայի մէջ խմբուած քարլիստները Ֆոսթօ տէ Ուրգիզուի, Խուան տէ Օրուէյի եւ Անթոնիօ տէ Արկուինսոնիսի գլխաւորութեամբ յարձակման անցան: Քասթիլիոյ, Նաւարայի, Քաթալոնիոյ, Արակոնի եւ Կիփուսքոայի մէջ բուռն կռիւներ սկսան եւ ճակատի գիծերը կայունացան: Հիւսիսային ճակատը` Պասք երկրամասը եւ Նաւարա, իսկ արեւելեան ճակատը` Քաթալոնիա, Վալենսիա, Ալիքանթէ եւ Մաէսթրաթ: Կային նաեւ երկրորդական ճակատներ` Ալպասեթէ, Քուէնսա եւ Քասթիլիա լա Մանչա:

Քաթալոնիոյ մէջ Ռաֆայէլ Թրիսթանի ստանձնեց ընդհանուր հրամանատարութիւնը, իր կողքին ունենալով Խուան Քասթէլսը: Բայց դեկտեմբերին (1872) Տոն Քարլոս իր եղբայրը` Ինֆանթէ Ալֆոնսոն Քաթալոնիոյ քարլիստ բանակի հրամանատար նշանակեց:

*
*  *

Ամատէօ Ա. թագաւոր ժողովրդականութիւն չէր վայելեր եւ իրողական իշխանութիւն չունէր: Մէկ կողմէ քարլիստներու ապստամբութիւնը, միւս կողմէ հանրապետականներու ազդեցութիւնը պետական կառոյցներէն ներս եւ նաեւ Քուպայի մէջ անջատողական կռիւները հեղինակազրկեցին թագաւորը, որ ստիպուած 11 փետրուար 1873-ին հրաժարեցաւ գահէն: Նոյն օրը Սպանիա հանրապետութիւն հռչակուեցաւ:

Յաջորդ օր, փետրուար 12-ին հանրապետական կուսակցութեան ղեկավար Էսթանիսլաօ Ֆիկուէրաս, քաթալան մը, Պարսելոնայէն, հանրապետութեան նախագահ հռչակուեցաւ:

Քաթալաններ մարտ 9-ին Սպանիոյ դաշնակցային հանրապետութեան կազմէն ներս Քաթալոնիոյ ինքնավարութիւնը հռչակեցին:

Ֆիկուէրաս 11 յունիսին հրաժարեցաւ եւ անոր յաջորդեց Ֆրանսեսք Փի ի Մարկալ, նոյնպէս քաթալան մը, որ ազատական ընկերվարական էր: Ծայրայեղ հանրապետականներ կառավարութիւնը անօրինական հռչակեցին: Խռովութիւններ սկսան Ալքոյի եւ Քարթակենայի մէջ, եւ քորթէսի ու հանրապետականներու ճնշումին տակ յուլիս 18-ին Ֆրանսեսք Փի հրաժարեցաւ: Անոր յաջորդեց Նիքոլաս Սալմերոն, դաշնակցային հանրապետական մը: Բանակը որոշեց խռովարարները հաւաքական մահապատիժի ենթարկել: Սալմերոն ընդդիմացաւ եւ սեպտեմբեր 6-ին հրաժարեցաւ: Յաջորդ օր Էմիլիօ Քասթելար, պատմաբան մը, հանրապետութեան նախագահ ընտրուեցաւ:

*
*  *

Քարլիստներու զօրագունդերը հետզհետէ նոր ուժերով կը համալրուէին եւ 1873-ի փետրուարին անոնք արդէն 50 հազար կռուող ունէին: Մայիս 5-ին անոնք Նաւարայի Էրոլ աւանին շուրջ նուաճեցին հանրապետական բանակը: Օգոստոսին Տոն Քարլոս մտաւ Պասք երկրամաս, իսկ Նաւարայի մէջ գրաւեց Էսթիլիան եւ զայն իր կեդրոնատեղին դարձուց: Նաւարայի Մաներու գիւղին մէջ եւ Մոնթեխուրրա լերան վրայ արիւնահեղ գօտեմարտեր մղուեցան:

Քաթալոնիոյ Ալփէնս եւ Վալենսիոյ Պոքայրէնթ աւաններուն մէջ արիւնահեղ կռիւներ մղուեցան:

Կռիւները 1874-ի տարեսկիզբին կեդրոնացած էն Պասք երկրամասին եւ Նաւարայի մէջ: Պիլպաօ բուռն բախումներու թատերաբեմ դարձաւ: Կառավարական զօրքը սկսաւ յառաջանալ դէպի Էսթելիա: Արականի Քասփէ աւանին մօտ քարլիստ ուժերը ջախջախուեցան:

Քաթալոնիոյ քարլիստները զօրաւոր էին յատկապէս Կիրոնայի եւ Թարրակոնայի մէջ: Ֆրանսեսք Սաւալսի հրամանատարութեան տակ անոնք իրերայաջորդ յաղթանակներ արձանագրեցին: Քաթալան քարլիստները Օլոթը իրենց կեդրոնը դարձուցին, Սան Խուան տէ լէս Ապատեսէսի մէջ կառավարութիւն կազմեցին եւ Ռաֆայէլ Թրիսթանին պետութեան ղեկավար նշանակեցին: Ինֆանթէ Ալֆոնսօ Թորթոսայի մէջ նոր ուժեր սկսաւ համախմբել:

Գնդապետ Էոլոկիօ Տեսփուխոլ, քաթալան մը, որ Ֆիլիփինի կառավարիչ եղած էր, բանակային ուժերու հրամանատար նշանակուեցաւ եւ իրերայաջորդ յաղթանակներ արձանագրեց քարլիստներուն դէմ:

Ինֆանթէ Ալֆոնսօ 14 հազար քարլիստ կռուողներով քալեց Քուէնսայի վրայ եւ գրաւեց զայն, մօտենալով Մատրիտի, բայց յետոյ բանակային ուժերը հակայարձակման անցան. քարլիստները նահանջեցին եւ Էպրոյի ափերուն կեդրոնացան:

Քաթալոնիոյ քարլիստներուն մէջ մրցակցութիւն սկսաւ Սաւալսի եւ Ինֆանթէ Ալֆոնսոյի միջեւ:

*
*  *

Հանրապետութեան նախագահ Էմիլիօ Քասթելար, հանրապետական քորթէսի վերջին նիստին, 3 յունուար 1874-ին հրաժարած էր, եւ Մատրիտի զինուորական կառավարիչ զօրավար Տոն Մանուէլ Փաւիա զէնքի ուժով ցրուած էր քորթէսը:

Զօրավար Արսենիօ Մարթինէս Քամփոս 29 դեկտեմբեր 1874-ին պետական հարուած կազմակերպեց եւ միապետութիւնը վերականգնուած հռչակեց: Իզապէլ Բ. թագուհիի որդին` Ալֆոնսօ ԺԲ. թագաւոր հռչակուեցաւ եւ Պորպոններու հարստութիւնը վերահաստատուեցաւ: Իզապէլ Բ. իբրեւ աքսորական կը մնար Փարիզ:

Ալֆոնսօ ԺԲ. թագաւոր Մարթինէս Քամփոսը Քաթալոնիոյ զինուորական կառավարիչ նշանակեց: Մարթինէս Քամփոս հետագային Քուպայի կառավարիչը եղաւ:

Քարլիստները, իբրեւ թագաւորականներ, Պորպոններու տան հաւատարիմ հետեւորդներ եւ թունդ կաթոլիկներ, իրենց սկզբունքներուն մասամբ համապատասխան կը նկատէին Ալֆոնսօ Բ.ի գահակալութիւնը: Հետեւաբար անոնցմէ ոմանք որոշեցին դադրեցնել պայքարը: Քարլիստ հրամանատար Ռամոն Քապրերա, քաթալան մը, նոր թագաւորին միացաւ: Տոն Քարլոս զայն դաւադիր հռչակեց եւ անոր տուած բոլոր տիտղոսները ետ առաւ: Քապրերայի հետեւեցան շատ մը քարլիստներ:

Քաթալոնիոյ մէջ Ինֆանթէ Ալֆոնսոյի հրամանատար նշանակումը եւ Քուէնսայի մէջ անոր պարտութիւնը ատենին բացասական տպաւորութիւն ձգած էին: Հետեւաբար քաթալան քարլիստներուն մեծամասնութիւնը զէնքերը վար դրաւ: Բանակը 1875 մարտին գրաւեց Օլոթը եւ պաշարեց Սէօ տէ Ուրկէլը, զոր գրաւեց օգոստոսին: Նոյեմբեր 19-ին պատերազմը աւարտեցաւ Քաթալոնիոյ մէջ:

Քաթալոնիան կորսնցնելէ ետք, քարլիստները, բանակի յառաջխաղացքի պայմաններուն տակ, եւ ծանր պարտութիւններ կրելէ ետք, սկսան վերախմբուիլ Պասք երկրամասին եւ Նաւարայի մէջ: Բանակը, զօրավար Ֆերնանտօ Փրիմօ տէ Ռիվերայի հրամանատարութեան տակ 1876 փետրուարին քալեց Էսթելիայի վրայ: Քարլիստները ամրացան Մոնթեխուրրա լերան շուրջ: Բանակը, 155 հազար զինուորներով, յարձակման անցաւ քարլիստ 35 հազար կամաւորներու վրայ եւ արիւնահեղ կռիւներէ ու սաստիկ ռմբակոծումներէ ետք փետրուար 19-ին մտաւ Էսթելիա: Տոն Քարլոս 28 փետրուար 1876-ին հեռացաւ Սպանիայէն: Նոյն օրը Ալֆոնսօ ԺԲ. թագաւոր մտաւ Փամփլոնա:

*
*  *

Քարլիստներու դէմ պատերազմի աւարտէն ետք Սպանիոյ մէջ սահմանադրութիւն հռչակուեցաւ:

Քուպայի մէջ 1869-1878-ի ազատագրական տասնամեայ պայքարին քուպացիք ծանր պարտութիւն կրած էին: 1895-ին անոնք նոր թափով վերսկսան պայքարիլ: Ֆիլիփինի եւ Փուէրթօ Ռիքոյի մէջ եւս խմորումներ սկսան:

Միացեալ Նահանգներ 21 ապրիլ 1898-ին պատերազմ հռչակեցին Սպանիոյ դէմ: Պատերազմական գործողութիւնները շարունակուեցան շուրջ չորս ամիս, մինչեւ 13 օգոստոս: Սպանիա պարտուած դուրս ելաւ եւ կորսնցուց Քուպան, Փուէթրօ Ռիքոն, Կուամը եւ Ֆիլիփինեան կղզիները:

*
*  *

Քարլիստներու պատերազմէն ետք Քաթալոնիա տնտեսապէս սկսաւ զարգանալ եւ Սպանիոյ ճարտարարուեստի կեդրոնը դարձաւ: Սկսաւ նաեւ մշակութային շարժում մը, քաթալան լեզուն ու մշակոյթը վերականգնելու համար: Քաթալան մշակութային վերածնունդի ներկայացուցիչներ են Պոնավենթուրա Քարլէս Արիպօ, Մանուէլ Միլա, Խուան Մարակալ, Խասինթ Վերտարկէր, Նարսիս Օլէր, Վիքթոր Պալակուէր, Ֆրանսեսք Քամփրոտոն, Մարթի Կենիս եւ Ֆրետերիք Սոլէր: «Լա Ռէյնախենսա (վերածնունդ) թերթը մեծապէս նպաստեց վերածննդեան գաղափարներու տարածման: Քաթալան ազգայնականութիւնը սկսաւ իբրեւ քաղաքական փիլիսոփայութիւն, որուն համաձայն Սպանիա պէտք է ունենար հանրապետական վարչաձեւ եւ անոր կազմէն ներս Քաթալոնիա ինքնավար երկրամաս պիտի դառնար:

Վալենթի Ալմիրալ (1841-1904) քաթալան ազգայնականութեան հայրը նկատուած է: Ան իր գաղափարները արտայայտած է «Էլ Ֆետերալիսթա» թերթին մէջ ստորագրած յօդուածներով: Իբրեւ հանրապետական, Ալմիրալ դէմ էր միապետութեան հետ որեւէ գործակցութեան եւ հանրապետական բջիջներ կազմակերպեց Քաթալոնիոյ, Վալենսիոյ, Արակոնի եւ Պալէարեան կղզիներուն մէջ: