6-13 ­Փետ­րո­ւար 1919. Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րը եւ Ա­զատ, Ան­կախ ու ­Միա­ցեալ Հա­յաս­տա­նի հան­գա­նա­կը

Փետ­րո­ւար 6-13ի այս օ­րե­րուն, 99 տա­րի ա­ռաջ, Ե­րե­ւա­նի մէջ բա­ցու­մը կա­տա­րո­ւե­ցաւ Ա­րեւմտա­հա­յոց Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րին, որ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան հիմ­նա­րար ներդ­րում եւ պատ­մա­կան մեծ նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի հե­տա­գայ հո­լո­վոյ­թին մէջ։

Նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան կազ­մա­ւոր­ման եւ հա­յոց ան­կախ պե­տա­կա­նու­թեան ար­մա­տա­ւոր­ման սկզբնա­կան փուլն էր։

Ող­բի, որ­բի եւ սո­վի պայ­ման­նե­րուն մէջ իր հայ­րե­նի­քին ան­կա­խու­թիւ­նը նո­ւա­ճած եւ հա­յոց ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թիւ­նը վե­րա­կանգ­նած հայ ժո­ղո­վուր­դի վե­րած­նուն­դի ՊԱՀն էր։

Հա­յաս­տանն ու հա­յու­թիւ­նը «ան­ձեւ քաոս»ի վի­ճա­կէն դուրս բե­րե­լու եւ ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան ու պե­տա­կան-ի­րա­ւա­կան մար­մի­նով ու կեր­պա­րով օժ­տե­լու՝ քա­ղա­քա­կան միս ու ոս­կոր կա­պե­լու ե­ռան­դուն, այ­լեւ դժո­ւա­րին ո­գո­րու­մի հանգ­րո­ւանն էր։

Ազ­գա­յին ինք­նա­հաս­տատ­ման ու պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան այդ զգա­յուն պա­հուն իր աշ­խա­տանք­նե­րը ­Փետ­րո­ւար 6ին սկսաւ եւ, մին­չեւ 13 ­Փետ­րո­ւա­րի իր փա­կու­մը, հայ ժո­ղո­վուր­դի ի­րա­կա­նու­թիւ­նը յու­զող մեծ ու բարդ հար­ցե­րուն բուռն քննար­կու­մը կա­տա­րեց եւ իր լու­ծում­նե­րը ա­ռա­ջադ­րեց Ա­րեւմ­տա­հա­յոց ­Հա­մա­գու­մա­րը։

Ա­րեւմ­տա­հա­յոց այս երկ­րորդ հա­մա­գու­մարն էր, որ բիւ­րե­ղա­ցուց եւ հռչա­կեց Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան հան­գա­նա­կը՝ ա­նոր ի­րա­գործ­ման ուղ­ղու­թեամբ ան­սա­կարկ, բո­լո՛ր ու­ժե­րով նո­ւի­րո­ւե­լու յանձ­նա­ռու­թեան տակ դնե­լով թէ՛ ինք­զինք, թէ՛ ­Մեծ Ե­ղեռ­նէն վե­րապ­րած բո­վան­դակ հա­յու­թիւ­նը եւ թէ, ո­րո­շա­պէ՛ս, նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը։

Հա­մա­գու­մա­րը իր տե­սա­կին մէջ երկ­րորդն էր։ Ա­ռա­ջի­նը տե­ղի ու­նե­ցած էր եր­կու տա­րի ա­ռաջ, 1917ի ­Մա­յիս 2էն 11, դար­ձեալ Ե­րե­ւա­նի մէջ։ Ա­ռա­ջինն ալ գու­մա­րո­ւած էր պատ­մա­կան նոյն­քան ծան­րակ­շիռ պայ­ման­նե­րու մէջ եւ, ա­ւե­լի՛ն, ան­հա­մե­մա­տօ­րէն ջլա­տիչ՝ ընդ­հա­նուր յու­սա­բե­կու­թեան մթնո­լոր­տի մը մէջ։

1917ի այդ օ­րե­րուն, հա­կա­ռակ որ ռուս-թրքա­կան ռազ­մա­ճա­կա­տին վրայ ան­փա­ռու­նակ պար­տու­թիւն կրած էր հա­յաս­պան թուրք պե­տու­թեան բա­նա­կը, այ­դու­հան­դերձ՝ ցա­րա­կան զօր­քե­րու հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը ոչ միայն չու­զեց քայլ մը եւս յա­ռաջ եր­թալ, այ­լեւ ո­րո­շեց նա­հան­ջել դէ­պի 1878ի ռուս-թրքա­կան սահ­մա­նա­գի­ծը՝ իր հետ գաղ­թի դա­տա­պար­տե­լով, ­Կա­րի­նէն ու ­Սա­սու­նէն մին­չեւ ­Վան, հա­րիւր-հա­զա­րա­ւոր հա­յու­թիւն։

Մեծ Ե­ղեռ­նէն մա­զա­պուրծ փրկո­ւած ա­րեւմ­տա­հա­յու­թիւ­նը, այդ­պէ՛ս, ռու­սա­կան զօր­քե­րու նա­հան­ջին հետ, ար­ցուն­քը աչ­քե­րուն՝ գաղ­թա­կա­նի ցու­պով եւ ո­տա­բո­պիկ, ա­կա­մայ պար­պեց հա­զա­րա­մեակ­նե­րու իր Եր­կի­րը ու որ­բի եւ սո­վի բազ­մու­թիւն­նե­րով թա­փե­ցաւ Ա­րա­րա­տեան ­Դաշտ ու Ե­րե­ւան։

Ա­րեւմ­տա­հա­յոց ա­ռա­ջին հա­մա­գու­մա­րին մաս­նակ­ցե­ցան ա­րեւմ­տա­հա­յու­թեան բո­լոր հա­տո­ւած­նե­րը ներ­կա­յաց­նող ա­ւե­լի քան 66 պատ­գա­մա­ւոր­ներ՝ ա­ռա­ւե­լա­բար Դաշ­նակ­ցու­թեան ղե­կա­վա­րած հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շուրջ ե­րես­նա­մեայ պայ­քա­րին մէջ թրծո­ւած ա­նո­ւա­նի ֆե­տա­յի­նե­րու եւ գոր­ծիչ­նե­րու գլխա­ւո­րու­թեամբ։

Նոյ­նինքն Անդ­րա­նիկ պա­տո­ւոյ նա­խա­գահ ընտրո­ւե­ցաւ Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Ա­ռա­ջին Հա­մա­գու­մա­րին, որ իր աշ­խա­տանք­նե­րը ա­ւար­տեց՝ ցե­ղաս­պան ո­սո­խին դէմ կուրծք ցցե­լու եւ մին­չեւ վեր­ջին շուրջ վե­րապ­րող ­Հա­յաս­տա­նի ու հայ ժո­ղո­վուր­դի պաշտ­պա­նու­թեան հա­մար պայ­քա­րե­լու վճռա­կան ո­րո­շու­մով։ ­Մա­նա­ւանդ որ ցե­ղաս­պա­նը, ռու­սա­կան զօր­քե­րու նա­հան­ջէն քա­ջա­լե­րո­ւած եւ իր վեր­ջին ու­ժերն ու զօր­քե­րը հա­ւա­քած՝ կ­’ար­շա­ւէր Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տա­նի ուղ­ղու­թեամբ, ամ­բող­ջաց­նե­լու հա­մար ­Հա­յաս­տա­նի կոր­ծան­ման եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի բնաջնջ­ման հա­մաթր­քա­կան իր ե­րա­զին ի­րա­գոր­ծու­մը։

Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Ա­ռա­ջին ­Հա­մա­գու­մա­րէն ետք, մին­չեւ 1919ի ­Փետ­րո­ւար 6ը, ­Հա­յաս­տանն ու հա­յու­թիւ­նը պատ­մա­կան տա­րո­ղու­թեամբ ան­կիւ­նա­դար­ձա­յին հանգ­րո­ւան նո­ւա­ճե­ցին՝ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան հռչա­կու­մով եւ ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադ­րու­թեամբ։

Ար­դէն ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի մա­նուկ ­Հան­րա­պե­տու­թեան մայ­րա­քա­ղա­քին մէջ, ա­րեւմ­տա­հա­յու­թիւ­նը վերս­տին ի մի ե­կաւ եւ ձեռ­նար­կեց Ազ­գի ու ­Հայ­րե­նի­քի հե­տա­գայ ու­ղին հու­նա­ւո­րե­լու, բայց մա­նա­ւանդ վե­րապ­րող հա­յու­թեան ը­նե­լի­քը ո­րո­շե­լու կո­չո­ւած Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րին։

Երկ­րոր­դին ներ­կայ չե­ղան ­Ռոս­տո­մի, Ա­րա­մի եւ Անդ­րա­նի­կի տա­րո­ղու­թեամբ ղե­կա­վար դէմ­քե­րը։ ­Ռոս­տոմ եւ Ա­րամ նոր մա­հա­ցած էին։ Իսկ Անդ­րա­նիկ քէն­ցած էր հան­րա­պե­տու­թեան կա­ռա­վա­րու­թեան եւ հայ­րե­նի­քի ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան կեան­քը ղե­կա­վա­րող ե­րէ­կի իր դաշ­նակ­ցա­կան ըն­կեր­նե­րէն, ո­րոնց­մէ շա­տե­րուն հետ միաս­նա­բար, կողք-կող­քի, կռո­ւած էին եր­կար տա­րի­ներ՝ թրքա­կան ա­նի­րա­ւու­թեանց, խժդժու­թեանց եւ ջար­դա­րա­րու­թեան դէմ։

Այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին փաս­տօ­րէն ստեղ­ծո­ւած էր պատ­մա­կան այն­պի­սի՛ ի­րա­վի­ճակ, ուր կոր­ծա­նուած ու հա­յա­թա­փո­ւած բուն Երկ­րին փո­խա­րէն, Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տա­նի մէկ փոքր շեր­տին՝ Ա­րա­րա­տեան ­Դաշ­տին վրայ, հայ ժո­ղո­վուր­դը միաս­նա­բար նո­ւա­ճած էր իր ազ­գա­յին ան­կա­խու­թիւ­նը եւ լծո­ւած էր իր պե­տա­կա­նու­թեան կա­ռու­ցու­մին։

Նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը իբ­րեւ լիար­ժէք հա­յոց ան­կախ պե­տու­թիւ­նը ըն­դու­նե­լու դժո­ւա­րու­թիւն ու­նե­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դը։ Ոչ միայն Ա­րա­րա­տեան ­Դաշտ ա­պաս­տա­նած գաղ­թա­կան ա­րեւմ­տա­հա­յու­թիւ­նը, ոչ միայն ­Պո­լիս մնա­ցած, Ա­րա­բա­կան Աշ­խարհ տա­րագ­րո­ւած, կամ ­Պալ­քան­ներ ու Եւ­րո­պա­յէն մին­չեւ Ա­մե­րի­կա­ներ սփռո­ւած ա­րեւմ­տա­հայ բազ­մու­թիւն­նե­րը, այ­լեւ ամ­բողջ տաս­նա­մեակ­ներ դէ­պի Եր­կիր սե­ւե­ռած ա­րե­ւե­լա­հա­յու­թիւ­նը ի վի­ճա­կի չէին ա­րա­գօ­րէն պատ­շա­ճե­լու նոր կա­ցու­թեան։

Այդ ա­ռու­մով մաս­նա­կի կամ զուտ անձ­նա­կան բնոյթ չու­նէին նոյ­նինքն Անդ­րա­նի­կի ան­հաշտ հա­կադ­րու­թիւնն ու մեր­ժո­ղա­կան կե­ցո­ւած­քը ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան նկատ­մամբ։ ­Նո­րան­կախ հա­յոց պե­տա­կա­նու­թիւ­նը «Ա­րա­րա­տեան ­Հան­րա­պե­տու­թիւն» նկա­տե­լու եւ զայն իբ­րեւ «թուր­քի նո­ւէր»ը մեր­ժե­լու Անդ­րա­նի­կի ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան դիր­քո­րո­շու­մը ախ­տա­վա­րակ բնոյթ ստա­ցած էր հայ ժո­ղո­վուր­դի այդ օ­րե­րու մտայ­նու­թեանց մէջ։ ­Փա­րի­զի, ­Լոն­տո­նի ու եւ­րո­պա­կան այլ մայ­րա­քա­ղաք­նե­րու բե­մա­հար­թակ­նե­րուն վրայ, ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցի բար­ւոք լուծ­ման հա­մար բո­լոր ու­ժե­րով քա­ղա­քա­կան ու դի­ւա­նա­գի­տա­կան պայ­քար մղող Ազ­գա­յին ­Պա­տուի­րա­կու­թիւ­նը՝ Պօ­ղոս ­Նու­պա­րի գլխա­ւո­րու­թեամբ, իր կար­գին կ­’ա­ռաջ­նոր­դո­ւէր ու բազ­մու­թիւն­ներ կ­’ա­ռաջ­նոր­դէր միեւ­նոյն՝ Անդ­րա­նի­կի դրսե­ւո­րած պա­ռակ­տիչ մօ­տե­ցում­նե­րով։ Այն աս­տի­ճան, որ մին­չեւ իսկ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ար­տա­սահ­մա­նեան ղե­կա­վար գոր­ծիչ­ներ հա­կա­մէտ էին Ազ­գա­յին ­Պա­տո­ւի­րա­կու­թեան ընտ­րած ու­ղիով գոր­ծե­լու եւ երկ­րոր­դա­կան կա­րե­ւո­րու­թիւն տա­լու ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան պաշ­տօ­նա­կան Պա­տո­ւի­րա­կու­թեան նա­խա­ձեռ­նած քայ­լե­րուն։

Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի խիտ, այ­լեւ դի­պուկ ախ­տա­ճա­նա­չու­մով՝ դէմ յան­դի­ման այդ բո­լոր վե­րա­պա­հու­թիւն­նե­րուն, «ընդ­հա­կա­ռա­կը, Ա­րա­րա­տեան ­Հան­րա­պե­տու­թեան» կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ա­մէն կերպ աշ­խա­տում էր վե­րաց­նել այդ խոր­թու­թիւ­նը եւ, առ­հա­սա­րակ, հա­տո­ւա­ծա­կան խնդի­րը ­Հա­յաս­տա­նում — մի գործ, որ, ի հար­կէ, հեշտ չէր այն ժա­մա­նա­կո­ւայ պայ­ման­նե­րում։

Տաս­նեակ տա­րի­ներ հայ քա­ղա­քա­կան միտ­քը դաս­տիա­րա­կո­ւել էր այն ուղ­ղու­թեամբ, որ ­Հա­յաս­տա­նը այն­տե՛ղ էր, ­Բար­թո­ղեան լեռ­նաշղթա­յի միւս կող­մը. ­Հայ­կա­կան ­Հարց, Հա­յաս­տա­նի ինք­նա­վա­րու­թիւն, հայ պե­տու­թիւն կա­րող էր լի­նել միայն Թիւր­քա­հա­յաս­տա­նում եւ, յան­կարծ, բո­լո­րո­վին չսպա­սո­ւած տե­ղից՝ մէջ­տե­ղը բռնում է ինչ որ մի «­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւն» — մար­սե­լի՞ բան էր այդ։ ­Յե­տոյ, այդ «­Հան­րա­պե­տու­թեան» մէջ դեռ շատ բա­նից՝ օ­րէնք­նե­րից ու լե­զո­ւից սկսած մին­չեւ ներ­քին կար­գե­րը, մին­չեւ հան­րա­յին կեն­ցաղն ու բար­քե­րը՝ ռու­սի հոտ էր բու­րում։
Ա­րեւմ­տա­հա­յու­թեան մտքին ու զգաց­մունք­նե­րին այդ բա­նը խորթ էր, ան­հա­րա­զատ։ Ուս­տի եւ զար­մա­նա­լի չէ, որ ան­կա­խու­թեան ա­ռա­ջին օ­րե­րից հէնց նրանք սկսել էին մտա­ծել «ինք­նո­րոշ­ման», ի­րենց քա­ղա­քա­կան դիրքն ու ըն­թաց­քը ո­րո­շե­լու մա­սին։ Այդ նպա­տա­կին ծա­ռա­յեց Ա­րեւմ­տա­հայ Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րը»։

Պատ­մա­կան դառն ու դա­ժան ի­րո­ղու­թիւ­նը այն է, որ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան եւ հա­յոց պե­տա­կա­նու­թեան վե­րա­կանգն­ման ա­ռա­ջին փու­լէն իսկ ե­րե­ւան ե­կան «­Մենք»ի եւ «Ն­րանք»ի, «ա­րեւմ­տա­հայ»ու եւ «ա­րե­ւե­լա­հայ»ու բա­ժա­նում­նե­րը, ո­րոնք ո­րոշ պա­հե­րու եւ պա­րա­գա­նե­րու սուր հա­կադ­րու­թեանց ու երկ­փեղկ­ման պատ­ճառ դար­ձան։

Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րը թէեւ իր աշ­խա­տանք­նե­րը սկսաւ նման մթնո­լոր­տի մէջ եւ ըն­թա­ցաւ հա­մա­պա­տաս­խան բուռն վէ­ճե­րու ար­ծար­ծու­մով, այ­սու­հան­դերձ՝ իր աշ­խա­տանք­նե­րը ա­ւար­տեց ազ­գա­յին միաս­նա­կա­նու­թեան ո­գին ամ­րապնդե­լու ընդ­հա­նուր յանձ­նա­ռու­թեամբ։

Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան օ­րո­ւան վար­չա­պետ ­Յով­հան­նէս ­Քա­ջազ­նու­նիի կա­ռա­վա­րու­թիւնն ու ա­տե­նի Հ.Յ.Դ. ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը ոչ մէկ ճիգ խնա­յե­ցին, որ­պէս­զի Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րը ու­նե­նայ լայն ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան բնոյթ, ա­զատ ար­տա­յայ­տու­թեան բեմ դառ­նայ հայ քա­ղա­քա­կան բո­լոր հո­սանք­նե­րուն հա­մար եւ, մա­նա­ւանդ, ­Հա­յաս­տա­նի ու հա­յու­թեան գե­րա­գոյն շա­հե­րուն պաշտ­պան կանգ­նե­լու նա­խան­ձախնդ­րու­թեամբ ա­ռաջ­նոր­դո­ւի իր մէկ-շա­բա­թեայ աշ­խա­տանք­նե­րու ըն­թաց­քին։

Հա­մա­գու­մա­րը նա­խա­պատ­րաս­տո­ւե­ցաւ միջ-կու­սակ­ցա­կան լայն խորհր­դակ­ցու­թիւն­նե­րով, ո­րոնք ար­դիւ­նա­ւո­րո­ւե­ցան 1918 թո­ւա­կա­նի ­Դեկ­տեմ­բեր 19ին, երբ ի վեր­ջոյ կեան­քի կո­չո­ւե­ցաւ ­Հա­մա­գու­մա­րի կազ­մա­կեր­պիչ միջ-կու­սակ­ցա­կան մար­մի­նը։ ­Կազ­մա­կեր­պիչ ­Մարմ­նի ան­դամ­ներն էին՝ Գ­րի­գոր ­Պուլ­ղա­րա­ցի, Սմ­բատ, Վ. Տէ­րո­յեան, Ռ. Դ­րամ­բեան, Ա. ­Սա­սու­նի, Վ. ­Յո­խի­կեան, Յ. Մ­խի­թա­րեան, Ա. ­Կի­տուր եւ Ն. Պուռ­նու­թեան։

Հա­մա­գու­մա­րի կազ­մա­կերպ­ման ծախ­սե­րուն հա­մար վար­չա­պետ ­Քա­ջազ­նու­նիի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը տրա­մադ­րեց 35 հա­զար ռուբ­լի։

Հա­մա­գու­մա­րի բաց­ման սկզբնա­կան թո­ւա­կան ճշդո­ւած էր 1919ի ­Յու­նո­ւար 25ը, բայց ժամ­կէ­տը յար­գե­լու դժո­ւա­րու­թիւն ու­նե­ցող շրջան­նե­րու դի­մու­մին ըն­դա­ռա­ջե­լով՝ Կազ­մա­կեր­պիչ ­Մար­մի­նը ո­րո­շեց 6 ­Փետ­րո­ւար 1919ին կա­տա­րել ­Հա­մա­գու­մա­րի պաշ­տօ­նա­կան բա­ցու­մը։

Փետ­րո­ւար 4ին եւ 5ին, ­Կազ­մա­կեր­պիչ ­Մար­մի­նը վերջ­նա­կան ձե­ւի մէջ դրաւ Հա­մա­գու­մա­րի օ­րա­կար­գը, որ պի­տի բաղ­կա­նար ե­րեք մեծ գլուխ­նե­րէ.-

Ա.- Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի գաղ­թա­կան հա­յու­թեան քա­ղա­քա­կան նպա­տակ­նե­րու ձե­ւա­կեր­պումն ու ար­տա­յայ­տու­թիւ­նը։
Բ.- Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի գաղ­թա­կան հա­յու­թեան ներ­գաղ­թի խնդի­րը եւ կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը։
Գ.- Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի գաղ­թա­կան հա­յու­թեան ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան ու հա­շո­ւե­յար­դա­րի մարմ­նի ընտ­րու­թիւ­նը։

Կազ­մա­կեր­պիչ ­Մար­մի­նը նաեւ հա­մա­ձայ­նու­թիւն գո­յա­ցուց ինչ­պէս ­Հա­մա­գու­մա­րի նա­խա­գա­հու­թեան կազ­մին, նոյն­պէս եւ յանձ­նա­խում­բե­րուն եւ զե­կու­ցա­բեր­նե­րուն մա­սին։ ­Հաս­տա­տո­ւե­ցան ­Հա­մա­գու­մա­րի ե­րեք նա­խա­գահ­նե­րը.- Գր. ­Պուլ­ղա­րա­ցի, Վ. Տէ­րո­յեան եւ Վ. Քր­մո­յեան։ ­Նաեւ՝ եր­կու քար­տու­ղար­նե­րը.- Ա. ­Կի­տուր եւ Յ. Վար­դա­պե­տեան։ ­Կազ­մա­կեր­պիչ ­Մարմ­նի կող­մէ քա­ղա­քա­կան զե­կոյ­ցը յանձ­նա­րա­րո­ւե­ցաւ Բժ. ­Պո­նա­փար­թեա­նին։

Հա­մա­գու­մա­րին պատ­գա­մա­ւո­րու­թիւ­նը կազ­մո­ւե­ցաւ ժո­ղովր­դա­յին քո­ւէար­կու­թեամբ։ 55 ընտ­րո­ւած պատ­գա­մա­ւոր­ներ մաս­նակ­ցե­ցան ­Հա­մա­գու­մա­րին։ ­Սի­սիա­նի, ­Ղա­մար­լո­ւի եւ ­Դա­րա­լա­գեա­զի գաղ­թա­կան­նե­րը չկրցան կա­տա­րել ի­րենց պատ­գա­մա­ւոր­նե­րու ընտ­րու­թիւ­նը, իսկ ­Ղա­րա­քի­լի­սա­յի գաղ­թա­կա­նու­թեան ընտ­րած պատ­գա­մա­ւոր­նե­րը չներ­կա­յա­ցան ­Հա­մա­գու­մա­րին։
Այդ­պէ՛ս, 6 ­Փետ­րո­ւար 1919ին, ­Հա­յաս­տա­նի ­Խոր­հուր­դի նիս­տե­րու սրա­հին մէջ կա­տա­րո­ւե­ցաւ պաշ­տօ­նա­կան բա­ցու­մը Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րին, ո­րուն բաց­ման հան­դի­սու­թեան նա­խա­գա­հու­թիւ­նը վա­րեց Գր. ­Պուլ­ղա­րա­ցի։

Վար­չա­պետ Յ. ­Քա­ջազ­նու­նի ող­ջոյ­նի պաշ­տօ­նա­կան խօս­քով ե­լոյթ ու­նե­ցաւ եւ յոր­դո­րեց Հա­մա­գու­մա­րի մաս­նա­կից­նե­րը, որ յաղ­թա­հա­րեն հա­յու­թեան հա­տո­ւա­ծա­կան բա­ժա­նում­նե­րը եւ ­Հա­մա­գու­մա­րէն դուրս գան միա­կամ ու վճռա­կան։

Քն­նար­կում­նե­րը ե­ղան բուռն, հա­կադ­րու­թիւն­նե­րը՝ սուր, բայց ի վեր­ջոյ հա­մա­գու­մա­րը յան­գե­ցաւ այն եզ­րա­կա­ցու­թեան, որ նոյ­նինքն Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի վե­րա­տի­րաց­ման եւ աս­տան­դա­կան դար­ձած ա­րեւմ­տա­հա­յու­թեան Եր­կիր վե­րա­դար­ձին հա­մար՝ կար մէկ ու միակ ու­ղի, որ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան վե­րա­տա­րա­զումն էր ու հռչա­կու­մը՝ Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւն՝ հայ­րե­նի­քի սահ­ման­նե­րուն ըն­դար­ձա­կու­մը դարձ­նե­լով ­Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան ա­ռաջ­նա­յին եւ ա­ւագ պար­տա­ւո­րու­թիւ­նը։
Այդ­պէ՛ս ալ ե­ղաւ։

Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րէն ներշն­չո­ւած՝ կա­տա­րո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան փո­փո­խու­թիւն։ Ալ. ­Խա­տի­սեա­նի վար­չա­պե­տու­թեամբ կազ­մո­ւե­ցաւ նոր կա­ռա­վա­րու­թիւն, ո­րուն ա­նու­նով՝ վար­չա­պետ ­Խա­տի­սեան 28 ­Մա­յիս 1919ին պաշ­տօ­նա­պէս ­Հա­յաս­տա­նի ­Խորհր­դա­րա­նին ներ­կա­յա­ցուց Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­Միա­ցեալ Հա­յաս­տա­նի ի­րա­գործ­ման ուղ­ղու­թեամբ գոր­ծե­լու իր կա­ռա­վա­րու­թեան ան­դառ­նա­լի յանձ­նա­ռու­թիւ­նը։

Ա­ւե­լի ուշ, աշ­նա­նա­մու­տին՝ ­Սեպ­տեմ­բեր 1919ին, Ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան Ին­նե­րորդ Ընդ­հա­նուր ժո­ղո­վը նաեւ ծրագ­րա­յին ուժ տո­ւաւ Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի հան­գա­նա­կին։

99 տա­րի ա­ռաջ, ­Փետ­րո­ւար 6-13ին գու­մա­րո­ւած Ա­րեւմ­տա­հա­յոց Երկ­րորդ ­Հա­մա­գու­մա­րը փաս­տօ­րէն հու­նա­ւո­րեց հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մա­կան ձգտում­նե­րուն եւ ազ­գա­յին գե­րա­գոյն շա­հե­րուն ի­րա­կա­նաց­ման հե­տա­գայ ու­ղին՝ ամ­բող­ջա­կան ­Հա­յաս­տա­նի եւ ամ­բող­ջա­կան հա­յու­թեան ազ­գա­յին հան­գա­նա­կը ամ­րագ­րե­լով։

Ն.