Թրքական Յուշագրութիւն
Շատ Կը Ցաւիմ, Որ Զիս Ստիպեցիր
Ոճրագործի Մը Ձեռքը Սեղմելու
Թուրք հրապարակագիր Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայ «Անցեալ» խորագրին ներքեւ, «ՏԻՒՆԻԱ» թերթին մէջ «Կիրակնօրեայ զրոյց»-ներ կու տայ: Վերջին զրոյցին մէջ ծանր ամբաստանութիւններ կան Պահաէտտին Շեքիրի մասին.-
Հալիտէ Էտիպը Պոլսէն Սուրիա կը տանէի Պէյրութի վարժարանին մէջ իբրեւ տնօրէնուհի պաշտօնավարելու համար: Կայարանի մը մէջ Պահաէտտին Շեքիրի հանդիպեցանք, որ արեւելեան կողմերէն կու գար: Ներկայացուցի Հալիտէ Էտիպին եւ ծանօթացան իրարու: Երբ Հալիտէ հանըմ շոգեկառք մտաւ, Պահաէտտին Շեքիր ըսաւ ինծի.
– Ուշադրութիւն ըրէ այս կնոջ, կրնայ նկարագիրդ խաթարել:
Անոր այս ազդարարութենէն ետք շոգեկառքը ճամբայ ելաւ, եւ ես ալ մեր բաժնեակը վերադարձայ: Հալիտէ հանըմ ըսաւ ինծի.
– Շատ կը ցաւիմ, որ զիս ստիպեցիր ոճրագործի մը ձեռքը սեղմելու:
Երբ ռուսական բանակները դէպի արեւելեան նահանգները կը յառաջանային, հայ քոմիթաճիները տեղ-տեղ ըմբոստութիւններ կը կազմակերպէին: Անոնք բանակը կռնակէն պիտի հարուածէին, ռուսերուն ճամբան պիտի հարթէին, արեւելքէն մինչեւ կիլիկեան ափերը մեծ Հայաստան մը պիտի հիմնէին:
Օսմանեան պատմութեան ընթացքին կոմիտէական շարժումները ժողովրդական շարժումներ չեն եղած երբեք: Ժողովուրդը կոմիտէականներուն ճնշումին ներքեւ` կը հպատակի ու կ՛ենթարկուի անոնց: Բայց երբ ինքն իր վիճակին ձգուի, ընդհանրապէս չ՛ուզեր, որ հանգիստը խռովի, կը նախընտրէ խաղաղ ապրիլ: Այս առիթով Պահաէտտին Շեքիր գաղափարը յղացած էր հայութիւնը բնաջնջելով` առաջքը առնելու ապագային մեծ եւ ընդարձակ հայկական պետութեան մը կազմութեան: Օրինակ, Չորրորդ բանակը այդ մտածելակերպը չէր բաժներ: Այն բանը, զոր իբրեւ միջոցառում կը մտածէր բանակը, սպայակոյտի նախագահ Ալի Ֆուատ (Էրտեմ) ամփոփած էր օսմաներէնով բանաձեւուած հետեւեալ տարազին մէջ:
«Հայկական մեծամասնութիւնները վերածել հայկական փոքրամասնութեանց»: Այսինքն` զանոնք ցրուել թրքական գիւղերու թուրք բնակչութեանց մէջ: Կամ, այլ բացատրութեամբ, զանոնք հանել հաւաքական խմբաւորութեան մը վիճակէն: Իսկ Ամերիկան ուզած է, որ այս բոլոր տարագրուածները առնէ եւ նաւերով փոխադրէ: Թերեւս ալ ամէնէն ճիշդը այս էր: Եւ կամ` երկուքը մէկանց ընել: Տարագրուածները ճամբան փճացեր էին ու կորսուեր: Չորրորդ բանակի շրջանին մէջ գտնուողները դէպի ներսերը տարուեր էին եւ մինչեւ այսօր սուրիական հպատակ են եւ կամ` լիբանանեան: Հալէպի շուկային մէջ թուրքերէնը հաստատողները մեր հայերն էին:
Եթէ Արեւելքի մէջ հայերը զանգուածային վիճակով մնացած ըլլային, անկասկած 1918-ի դաշնագրէն ետք անմիջապէս հայկական պետութիւն մը պիտի հիմնուէր այնտեղ: Եւ սակայն այս զանգուածը ցրուած էր զանազան ուղղութիւններով, եւ շատերն ալ` երկրէն հեռացուած, այսպիսով վտանգը չէզոքացուած կ՛ըլլար: Դէպքերը ցոյց կու տան, որ այդ պարագային վտանգ չի մնար: Ցեղասպանութիւնը մարդկային ամենածանր յանցանքներէն մէկը կը նկատուի: Ցեղ մը, կրօն մը կամ ազգային հաւաքականութիւն մը բնաջնջել եւ մէջտեղէն վերցնել… Այս արարքը գործուած է Անտալուչիոյ մահմետականներուն դէմ: Պալքանեան պետութիւններուն կողմէ ալ` թրքութեան դէմ: Հիթլեր նոյնը ըրաւ հրէութեան դէմ, Ստալին ալ նոյն յանցանքը գործեց Խրիմի թուրքերուն հանդէպ: Եւ սակայն, երբ ուրիշ միջոցներ գոյութիւն ունին, ինչո՞ւ այդ արարքը գործել, արատաւորուիլ: Մուսթաֆա Քեմալ եւս դէմ էր ջարդին ու սպանդին: Օր մը, Հալէպի «Պարոն» պանդոկին մէջ, զոր իբրեւ բանակատեղի ընտրած էր, կը հանդիպի Հասան Ամճայի, երբ հոն կ՛իջեւանի: Հասան Ամճա քաղաքական տարագիր մըն էր Դամասկոսի մէջ: Ճեմալ փաշա պաշտօն յանձնած էր իրեն` գործ եւ զբաղում գտնել տեղւոյն հայ որբերուն համար: «Պարոն օթել»-ի մէջ մնալուն պատճառն ալ այդ էր արդէն:
Մուսթաֆա Քեմալ հարցուցած էր Հասան Ամճային:
– Դուք հոս ինչո՞վ կը զբաղիք:
Հասան Ամճա պատասխանած էր.
– Ես, էֆենտիմ, հայկական…
Բայց Մուսթաֆա Քեմալ ընդմիջած էր զայն եւ պոռացած` առանց թոյլ տալու, որ վերջը բերէ ան.
– Կրակի գծին վրայ ձեզմէ եւ ոչ մէկը կը տեսնեմ: Բայց երբ ճակատին ետին կարգը մարդասպանութեան կու գայ, բոլորդ ալ հերոսներ կը դառնաք:
Բայց, աւելի ուշ, երբ խնդրին իրողութեան վերահասու դարձաւ, ջանացած էր սիրտը առնել Հասան Ամճային եւ երեկոյեան` իր սեղանը հրաւիրած: Ամճան այդ գիշերուան համար հետեւեալ զուարճալի պատմութիւնը կը պատմէր հետագային.
– Գացի, սեղան նստայ: Բոլորն ալ գլխաբաց նստած էին: Առաջին անգամ ըլլալով, գլխաբաց կը տեսնէի սեղանին գլուխը` թէ՛ Մուսթաֆա Քեմալը եւ թէ՛ միւսները: Այդ միջոցին երիտասարդ պահեստի սպայ մը ներկայացած էր եւ Մուսաֆա Քեմալին դէմ բարեւի կենալով` անկէ գիշերուան մը համար արձակուրդ խնդրած: Այդ խնդրանքին մէջ պատճառաբանութիւն մըն ալ առաջ կը քշէր, բայց Մուսթաֆա Քեմալ հոն ընդնշմարած էր բուն նպատակը եւ ըսած.
– Հասցէն գիտէ՞ք: Ես Հալէպը լաւ գիտեմ: Բերդին դրան առջեւի պողոտայէն երբ դէպի աջ դառնալու ըլլաք…:
Այսպէս տեղ մը բացատրելէ ետք, անոր ըսած էր վերջն ալ.
– Գնա՛, զուարճացի՛ր, բայց գիտցած ըլլաս, որ առաւօտուն կանուխ կը մեկնինք, չըլլա՛յ, որ ուշանաս:
Օր մը, երբ Հալէպի մէջ կը շրջագայէի, փշաթելերով շրջապատուած հայկական ճամբարի մը մօտէն կ՛անցնէի: Տարագիրները ուրիշ նահանգներէ Հալէպ կը բերուէին եւ հոն, այդ փշաթելերուն ետին հաւաքուելէ ետք, դէպի Պաղտատի անապատները ճամբայ կը հանուէին: Ես համազգեստաւոր էի: Յանկարծ երիտասարդ մը դէպի այդ փշաթելերը վազեց եւ իմ կողմս պոռալով` պաղատեցաւ.
– Ազատեցէք զիս…
Հարցուցի, թէ ի՛նչ էր անունը եւ ինչո՞վ կը զբաղէր:
– Ես նկարիչ էի, պատասխանեց ան եւ հարկ եղած տեղեկութիւնները տուաւ: Անունը առի եւ երբ բանակատեղի գացի, կացութիւնը բանակի հրամանատարին պարզեցի:
– Փաշա՛ս, – ըսի, – մենք Երուսաղէմի համար գծագրութեան ուսուցչի մը պէտք ունինք: Հայ տարագիրներուն մէջ հատ մը գտայ: Կ՛արտօնէ՞ք, որ առնեմ:
– Թուղթ մը գրէ եւ ա՛ռ, բեր, – ըսաւ հրամանատարը:
Գրութիւն մը պատրաստեցի` Հալէպի կուսակալին ուղղեալ: Ստորագրեց: Առի եւ կուսակալ Մուսթաֆա Ապտիւլխալիքին տարի: Ոստիկանի մը հետ գացինք եւ երիտասարդը առինք: Բանտակատեղիին մէջ իրեն կերակուր տուի: Ճամբու ծախսն ալ առաւ ու դէպի Երուսաղէմ ճամբայ ելաւ: Պատերազմի աւարտէն ետք ալ բաւական երկար ժամանակ թղթակցած էի իրեն հետ:
Կեանքիս ամենաքաղցր յիշատակը կը կազմէ այս փրկութեան գործը, զոր կատարեր էի:
Ես յանցանքի մը համար փոխադարձութեան իրաւունք չեմ ճանչնար:
Պահաէտտին Շեքիրն ալ հայերը սպաննած էին: Սա կար, որ Պահաէտտին Շաքիրը կոմիտէական մըն էր եւ գաղափարապաշտ մը: Իր խելքն ու մտածողութիւնը նոյն էին, խօսքը` գործքին համապատասխան:
Ահա ձեզի այս շաբաթ գրեցի յիշատակները այն մտածումներուն, զորս ունեցայ` յիսուն տարուան լուսանկար մը դիտելով: «Անցեալի յուշերը երբեմն աշխարհ կ՛արժեն», կ՛ըսէ առածը: Կ՛ուզէ՞ք, որ ճիշդը ըսեմ, Աթաթիւրքի հետ անցուած տարիներէն դուրս` մնացեալները չեն արժեր…:
Երիտասարդները պիտի կարենա՞ն արդեօք «աշխարհ արժող» յիշատակներ ստեղծել:
