Զրոյց
Նիւթ` Սփիւռքահայ Վէպը
Դասախօս` Վահէ Օշական
Տեղի ունեցաւ հինգշաբթի, 18 յունուար երեկոյեան ժամը 8:30-ին, Համազգայինի ակումբ:
Վ. Օշական արագ ակնարկով մը ներկայացուց սփիւռքահայ վէպը: Ան այս նիւթով անցեալ տարի պատրաստած էր իր տոքթորայի թեզը եւ յաջողութեամբ ստացած` համապատասխան վկայական:
Վ. Օշական իր զրոյցի ընթացքին նախ բացատրեց, թէ հայ ժողովուրդը ի՛նչ կարծիք ունի ինքն իր մասին, երկրորդ` եթէ մաղէ անցընենք մեր վէպերը համալսարանաւարտի մը չափանիշով, ի՞նչ կը մնայ եւ ինչո՞ւ: Եւ վերջապէս, վէպի կապակցութեամբ ի՞նչ հարցեր կարելի է դնել:
– Ընդհանրապէս մենք մեր մասին լաւատես ենք, ունինք դպրոց, եկեղեցի, լաւ յատկութիւններով օժտուած ժողովուրդ ենք: Սակայն այդքան ալ լաւատես ըլլալու պատճառներ չունինք: Նոր սերունդը գրեթէ գրականութենէ տեղեակ չէ հազիւ 19-րդ դարէն քանի մը բանաստեղծի անուն գիտէ, իսկ մարդոց մասին, որոնք բուն գրականութեան արժէքներն են, ոչինչ գիտէ: Ընդհանուր տրամադրութիւնը այն է, որ գրականութիւնը շատ ալ կարեւոր չէ, հարցը իբրեւ հայ դիմանալն է: Հետեւանքը այս բոլորին այն է, որ մեր մշակոյթը լքուած է բախտին:
Եթէ մեր ժողովուրդը դատենք իր գրականութեան մէջէն, հայ ժողովուրդը հարիւր տարուան ընթացքին նոյնն է, կայ քերթողական արուեստ որոշ չափով, իսկ վէպը խորթ է մեր գրական զգայարանքի հետ: Առաջին պատճառը այն է, որ վէպը արձակ է, արուեստի ամէնէն ազատ ու ազատագրող սեռն է, շատ ալ կապ չունի լեզուին հետ: Բանաստեղծութիւնը բառ է, վէպը նախադասութիւն է, գաղափար: Վէպ գրելը ազատագրող աքթ է, եւ որովհետեւ մենք կապուած ենք մեր ազգային աւանդութիւններուն, վէպը կը մնայ խեղճ ու կրակ, չի զարգանար: Մենք կ՛ուզենք քաշուած մնալ, որպէսզի դիմանանք, աշխարհէն կտրուած ըլլալով` ի վիճակի չենք վէպը զարգացնելու: Արեւմտահայ գրականութիւնը չէ ունեցած իրապաշտ վէպ, ունեցած է ժողովրդային վէպ կոչուածը, որմէ կ՛ամչնան մեր դպրոցները: Օրինակ` Հաճեանի, Շիտանեանի վէպերը: Նոյնն է պարագան մեր օրերուն: Արեւմտահայ գրականութիւնը ունեցած է 180 վէպ` իր զանազան սեռերով, մինչեւ 1915-ի սպանդը:
Ամէնէն հարազատ վէպը ազգագրական վէպն է, որ զարգացած է 1860-1900 թուականներուն, իսկ ժողովրդային վէպը` հասարակ զգացումներու վէպը սկիզբէն մինչեւ 1920, հիմնական 7 վիպասան ունինք. Արմենակ Հայկունի, Տիւսաբ, Կամսարական, Եսայեան, Երուխան, Զարեան եւ Յ. Օշական: Ասոնց վրայ կարելի է աւելցնել` Հաճեան, Մաթիկեան եւ Օտեան:
Սփիւռք վէպ չունի արեւմտեան իմաստով: Ամբողջ սփիւռքի արտադրութիւնը 300-ը չ՛անցնիր, բանաստեղծութիւն եւ արձակ միասին: Ասոնց մէջէն մեծ զիջումով կարելի է փրկել 5 հեղինակ, որոնք թէեւ եւրոպական չափանիշներու չեն դիմանար, սակայն հայկական չափանիշով անոնց գործը կարելի է վէպ նկատել: Մինչեւ 1940 կարելի է հաշուել 80 վէպ: Այս 80 վէպերը կը բաժնուին երեք մեծ ճիւղերու.
1.- Արկածի վէպ, ժողովրդային հասարակ վէպ: 20 գրող ունինք, մեր բուն իրապաշտութիւնը պէտք է գտնենք այս հասարակ վէպերուն մէջ, հայ տիպարները մանրամասնօրէն նկարագրուած են:
2.- Սիրային, զգացական վէպ, 16 գրող, լաւագոյն ներկայացուցիչներն են Շուշանեանը եւ Փոլատեանը:
3.- Հոգեբանական ընկերային վէպ, ունինք 4 գրող:
Սփիւռքի վէպ ըսելով` պէտք է հասկնանք 5 վիպասան, բոլորն ալ` Ֆրանսայէն: Ֆրանսահայ սերունդը հրատարակած է սփիւռքի ամբողջ գրականութեան մէկ երրորդը, այսինքն` մօտ 100 հատոր:
Այս հինգ գրողներն ալ ունին խառնուածքի նմանութիւններ, բայց անկախ զգայութեան տէր մարդիկ են, լայն շփումներ ունեցած են օտար գրականութեան հետ:
Ա.- Շուշանեան.- Խառնուածքով ամէնէն անկայունն է, բանաստեղծութենէն եկած է արձակի: Այն բանաստեղծները, որոնք կը փորձեն արձակը, դժբախտաբար չեն յաջողիր: Շուշանեան կրցած է մասամբ ինքզինք փրկել: Ունի կառոյցի պակաս, գաղափարի խեղճութիւն, բայց` զգալու նոր եղանակ:
Բ.- Փոլատեան.- Զգայուն է, բանաստեղծութիւն ալ կրած է, գրել չի գիտեր, արուեստի գաղափար չունի, բայց այնքան սէր, տաքութիւն ունի, որ կը յաջողի կոկիկ գործ մը ստեղծել:
Գ.- Որբունի.- Վէպ գրած է, բայց շատ աւելի խոստովանութիւն է, տագնապի գաղափար չունի, սակայն ունի մարդը տեսնելու վիճակներ, ապրելու կարողութիւն:
Դ.- Շահնուր.- Լաւագոյն տիպարը` այս սերունդին, վէպ կը փորձէ գրել, սակայն անոր վէպը ընդարձակ պատմուածք մըն է: Այնքան տարուած է իր ըսելու եղանակով: Իր խելացութենէն յաճախ կ՛անտեսէ վէպի պայմանները, տիպարներու բախումի, զարգացումի թեքնիքը: Շատ հայ է, պէտք չէ շատ հայ ըլլալ լաւ վէպ գրելու համար:
Ե.- Զարդարեան.- Խորք ոնի, ըսելիք ունի, բայց շունչ չունի: Ամէնէն լաւ գրուած, ամէնէն խորունկ գործն է: «Մեր կեանք»-ը:
Փարիզի սերունդը 1940-էն ի վեր դէպի անկում կ՛երթայ եւ տարօրինակ կերպով կարծէք մեր գրականութեան պատմութիւնը ինքզինք կը կրկնէ: 1860-ական թուականներու Պոլսոյ առաջին սերունդը եւ Ֆրանսայի սերունդը իրարու կը նմանին, երկուքն ալ բացուած են Արեւմուտքի, երկուքն ալ փախուստի գրականութիւն են` անցեալին դառնալու կամ իտէալիզմի մէջ մխրճուելու:
1865-1890 մենք վէպ չենք ունեցած, 1940-1955 դարձեալ վէպ չունինք, ամլութիւն մը, որ կը կրկնուի:
Կը տարուինք մտածելու, որ մեր ժողովուրդը հաւատարիմ իր խառնուածքին` երկունքի շրջան մը կ՛անցընէ, 10 տարի ետք պիտի ունենանք նոր սերունդ մը` համալսարանական կրթուած սերունդ մը, ճամբայ կ՛ելլէ եւ պիտի կարենայ ուժ տալ գրականութեան:
Ինչո՞ւ սփիւռքը վէպ չունի.- Վէպը կապ ունի մտքի կառոյցի հետ, հայ մտքի կառոյցը տարբեր է, մենք զգացական ժողովուրդ ենք, բանաստեղծական: Առարկայական մտածումի հաշտ չէ մեր միտքը: Վէպը հոգեբանութիւն է, յստակատես, քաջ, անկեղծ տեսնել է եւ անկաշկանդ ձեւով տալ է: Չկայ հայ մը, որ կարենայ յստակօրէն եւ խելահասօրէն հայ իրականութիւնը դատել եւ առանց վախնալու ըսել: 1915-ի սպանդը զարկաւ մեր գլխուն, կարծէք ճակատագրի ազդարարութիւնն էր` արթննալու. քիչ մը արթնցանք, հիմա դարձեալ թմրած ենք: Մտքի սուր դատողութիւնը գաղափարներու հանդէպ չկայ:
Ինչպէ՞ս կրնանք փոխել.- Մեծագոյն դերը կրնան կատարել դպրոցները. եթէ հայ գրականութիւնը առարկայականօրէն տրուի, գիտական մօտեցումով, պարկեշտութեամբ քննուի, մեր երիտասարդութեան մէջ կը զարգանայ առարկայական մօտեցումը: Որպէսզի այս ենթահողէն մէջտեղ գան բանասէրներ, քննադատներ, իմաստասէրներ եւ անոնք ստեղծեն մթնոլորտ մը, որմէ կրնայ յառաջ գալ վիպասանը, եթէ անոր գալը պայմանաւորուած է արտաքին ազդակներու դասաւորութեամբ:
Մեր ժողովուրդը ունի ազգային մտահոգութիւններ, համամարդկային մտահոգութիւններ մեր մշակոյթին մէջ չկան: Պէտք է քիչ մը կտրուինք անցեալի աւանդութիւններէն եւ բացուինք աշխարհին: Քննադատներ, պատմաբաններ, բանախօսներ, պէտք է ազատին կրօնական, բարոյական սեղմումներէ: Գրողը պէտք է գիտնայ, թէ աշխարհի մէջ ի՛նչ կ՛անցնի:
Կը թուի, թէ վէպը աքսորուած ժողովուրդներու մէջ չի զարգանար: Անկայուն, իր կեանքի տագնապին մէջ ան ի վիճակի չէ հանդարտ միտք պահանջող վէպ ստեղծել:
Ուրեմն պէտք է սպասել, որ վիպասանը գայ, երբ որ ուզէ, կարելի չէ հաշիւով գիտնալ:
Ա. Գ.
