ՄԵԼԻՆԷ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ
Հոգեբանական գիտութիւնների թեկնածու
Սարգիս Պալապանեանը, իր աշակերտների համար` Պալապան հոճան (1882-1963) Այնթապի մանկատան ուսուցիչն էր, ով վտանգելով իր կեանքը` փրկել էր հայ որբերին թուրքերից, երբ վերջիններս յարձակուել էին Այնթապի մանկատան վրայ: Նա ոչ միայն ուսողութիւն էր դասաւանդում, այլեւ օրինակ էր դարձել իր սաների համար: Թուրքիայից բռնագաղթից (Հայոց ցեղասպանութիւնից, «Ակունք»-ի խմբ.) յետոյ նա շարունակեց դասաւանդել Հալէպում` շարունակելով մարդկային կեանքեր փրկել:
Ի թիւս բազմաթիւ հերոսների, որոնք յայտնի են Ցեղասպանութեան ժամանակ իրենց բացառիկ արարքներով, ես մեծարում եմ նաեւ Պալապան հոճային` Այնթապում հայ որբերին, այդ թւում եւ իմ հօրը փրկելու համար:
Հայրս այնքան էր տպաւորուած Պալապան հոճայի հերոսութեամբ ու առաջնորդ լինելու ձիրքով եւ իրադարձութիւններն այնպէս էր նկարագրել, որ դրանք երեւակայութեանս մէջ այնպէս են տպաւորուել` կարծես շարժանկարում տեսած լինեմ: Հօրս նկարագրութիւնների շնորհիւ ես դեռ պատկերացնում եմ Պալապան հոճայի թաքցրած ատրճանակն ու նրա` հայ որբերին տուած հաւաստիացումները, թէ չվախենան: Ահա թէ ինչ է գրել հայրս 1920 թ. Այնթապի ամերիկեան որբանոցում կատարուած միջադէպի առնչութեամբ.
… Ամերիկեան մի կազմակերպութիւն, որը կոչւում էր Մերձաւոր Արեւելքի նպաստամատոյց, որբանոց էր բացել Այնթապում: Մեզ նման հարիւրաւոր որբերով հաւաքւում էինք շէնքի դիմաց, ամէն օր որոշակի թուով որբերի ընտրում, ներս էին տանում, գրանցում, հաշուառում, լողացնում ու հագցնում: Ի վերջոյ մի օր նրանք վերցրեցին իմ կրտսեր եղբօրը` Պօղոսին: Երբ նրան հարցրին` «Արդեօ՞ք եղբայր կամ քոյր ունէք», նա տուեց մեր անունները: Այսպիսով, Հնազանդն ու ես նոյնպէս դարձանք որբանոցի խնամեալ: Նրանք ինձ ու Պօղոսին տեղաւորեցին տղաների բաժնում, իսկ Հնազանդին` աղջիկների: Նրանք մեզ տուեցին յատուկ համազգեստ, որի շապիկի թեւքերին համարներ էին գրուած: Պօղոսը 101-ն էր, ես էլ` 102-ը. Մենք շատ հպարտ էինք այդ թուերով, կարծես ռազմական շքանշան լինէր:
Քանի որ ես մի փոքր գրել-կարդալ գիտէի, ինձ գրանցեցին աւելի բարձր դասարանում, իսկ Պօղոսին` մանկապարտէզում: Մենք ամէն օր կանոնաւոր դասեր ունէինք, այդ թւում` երաժշտութիւն եւ մարմնամարզութիւն:
Այսպէս շարունակուեց մինչեւ 1920 թ. սկիզբը, երբ ֆրանսացիները, ովքեր Այնթապում փոխարինել էին բրիտանացիներին, սկսեցին դուրս գալ այստեղից: Ի հարկէ թուրքերը ուրախ էին դրա համար, իսկ հայերը` վախեցած: Հայկական կազմակերպութիւններն սկսեցին որբանոցում հերթապահութիւն անել, որպէսզի թոյլ չտան` թուրքերը հայկական նոր ջարդեր իրականացնեն: Մենք սովոր ենք ամէն գիշեր տեսնել զինուած հայ մարդկանց, ովքեր շրջում էին շէնքի շուրջը եւ ապահովում մեր անվտանգութիւնը:
1920 թ. ապրիլեան մի առաւօտ մաթեմաթիքայի դասին էինք… Մեր ուսուցիչը` Պալապան հոճան, ում մի աչքը կոյր էր, շատ խիստ էր: Յանկարծ կրակոցի ձայներ լսուեցին, նա դասարանից դուրս վազեց, ապա վերադարձաւ, եւ ի զարմանս մեզ` գրպանից հանեց տասը միլլիմեթրանոց ատրճանակն ու հրամայեց.
– Երեխանե՛ր, պէտք չէ վախենալ,- ապա իջաւ բակ, որտեղից բղաւում էր «Silah bashina!», ինչը թուրքերէնից թարգմանաբար նշանակում է` «Ի զեն»:
Հայերի եւ թուրքերի միջեւ կռիւ սկսուեց:
Արդէն իսկ լարուածութիւն կար երկու խմբի միջեւ: Հալէպից բերուած որբեր կային, որոնց բնակեցրել էին թուրքական թաղամասում: Հայերի ղեկավար մարմինը ապահովութեան համար այդ որբերին բերել էր մեր որբանոց: Ֆրանսական բանակը կայանել էր հայկական թաղամասում` Ամերիկեան քոլեճի յետեւում, սակայն այդպէս էլ չխառնուեց բախմանը: Թուրքիայի յարձակումները շարունակուեցին գրեթէ մինչեւ այդ տարուայ աշունը: Անմիջապէս մանկատան դիմաց` թուրքական թաղամասում, մզկիթ կար, որտեղից էլ թուրքերը կրակ էին արձակում: Բարեբախտաբար, մեր մանկատան շէնքի յետեւում մի մեծ քարանձաւ կար, որտեղ ապաստանում էինք վտանգի դէպքում: Մեծ տղաները քարանձաւից մեր մանկատուն միջանցք էին բացել, այնպէս որ, մենք կարող էինք ապահով հասնել մեր ննջասենեակ: Աւազներով լի պարկերը պաշտպանում էին մեր ննջարանների պատուհանները:
Սարգիս Պալապանեանը ծնուել էր 1882 թ. մայիսի 15-ին, Այնթապում, մի թաղամասում, որի բնակչութեան կէսը հայեր էին: Նա հինգ քոյր եւ չորս եղբայր ունէր, ովքեր վաղամեռիկ էին: Չորս տարեկան հասակում պատահարի պատճառով կորցրել էր աչքը: Նրա մայրը որոշել էր տղայի մազերն աճեցնել մինչեւ տասը տարեկան, ապա դրանք կտրել Սուրբ Գէորգ եկեղեցում` տղայի խնամակալութիւնը վստահելով տեղի սուրբ հօրը: Քանի որ թաղի երեխաները երկար մազերի համար ծաղրում էին նրան, եօթ տարեկանում մտնում է վարսավիրանոց եւ մազերը կտրել տալիս` զայրացնելով մօրը: Ինը տարեկանում նա կորցնում է հօրը եւ ստիպուած լինում լքել աւետարանական դպրոցն ու աշխատել, որպէսզի աջակցի իր ընտանիքին: Սկսում է ծխախոտ վաճառել: Քանի որ թուրք տղաները հանգիստ չէին թողնում հայ տղաներին, նա սովորել էր ջախջախել թշնամուն. այդ ընդհարումների պատճառով մի օր նրա գլուխը պատռուել է քարի հարուածից:
Իր յուշերում [Balabanian, Sarkis (Balaban Khoja), 1983, The Hot and Cold Days of my Life (in Armenian) Toranian, T (Ed.), Aleppo: Shark], որոնք լոյս են տեսել յետմահու, Պալապանեանը նկարագրում է իր կողմից կեանքեր փրկելու մի քանի դէպք.
«1916 թ. ամռանը սկսեցին Թուրքիայից տեղահանել աւետարանչական եւ կաթոլիկ հայերին, առաքելական հայերին արդէն իսկ ուղարկել էին անապատների խորքերը: Նրան խնդրել էին աշխատել մի ամերիկեան որբանոցում, որտեղ հոգ էին տանում աւելի քան 150 հայ որբի մասին: Նա աշխատում է ոչ միայն որպէս նպարեղէն վաճառող, այլեւ` որպէս ուսուցիչ եւ որբացած երեխաների հայր: Ի լրումն իր պարտականութիւնների` Պալապանեանն օգնութիւն էր տրամադրում նաեւ բանտարկեալներին: Ինքը եւս բանտարկեալ էր եղել եւ անձնակազմին լաւ գիտէր: Բայց դա չէր խանգարել, որ նրան ծեծի եւ շանթաժի ենթարկէին` բանտարկեալներին օգնելու համար:
1916 թ. փետրուարեան մի ցրտաշունչ օր մանկատան համար հաց գնելիս հանդիպում է մի կնոջ, ով լացում էր մի փոքրիկ տղայի համար, ում բռնի պահում էին: Նա գրում է. «ինձ համար այս այրու խնդրանքը անակնկալ չէր, քանի որ նրա պէս շատերն էին ինձ խնդրել` օգնելու այնպիսի բարդ իրավիճակներում, ինչպիսիք են` առեւանգումը, ազատազրկումն ու բռնի իսլամացումը»:
Սուազցի այրին տեղահանութիւնից յետոյ Այնթապում կարողացել էր աշխատանքի անցնել մի չեչեն մեծահարուստի տանը` այդպիսով փրկելով իր կեանքը: Այդուհանդերձ, նա եկել էր ոչ թէ իր, այլ հայ երեխայի համար: Արցունքներն աչքերին նա պատմում էր, որ մի շաբաթ առաջ իր տէրը գնել էր այդ երեխային Այնթապի Թել Պաշար գիւղից, մտադիր էր թլբատել տղային ու իսլամացնել: Չնայած որ երեխան դիմադրում էր: Տէրն այլ կերպ էր պատժում տղային. երկու օր էր` սովի էր մատնել, սակայն երեխան յամառօրէն դիմադրում էր: Այրին խնդրում է Պալապանեանին` փրկել տղային: Պալապանեանը շարունակում է. «այրին դուրս եկաւ հացի կրպակից: Ես հետեւեցի նրան, որպէսզի իմանամ փոքրիկ հերոսի տեղը: Մենք երկար քայլեցինք, մինչեւ որ հասանք Քիւրտ անուամբ գագաթը, որի հիւսիսային լանջին տեղակայուած էր տունը: Նախքան բաժանուելը` մենք պայմանաւորուեցինք փախցնել տղային:
Ուշ ձիւնառատ մի գիշեր, երբ բոլորը ներսում էին, ես` էշի վրայ, ներխուժեցի դէպի չեչենական ոճրաբոյն. հայ տղան զգուշաբար ինձ էր որոնում:
Ես հեռաւորութեան վրայ տեսայ տղային: Մեր պայմանաւորուածութեան համաձայն, նա դրսում էր: Խեղճ երեխան իր շնչով տաքացնում էր սառած ձեռքերը: Ես զարկեցի էշին, որպէսզի արագ առաջ շարժուի: Հասայ տղային: Զգուշօրէն ստուգեցի շրջակայքը. ոչ ոք չկար: Միայն քամին էր սուլում եւ ձիւնը շաղ տալիս դէմքիս:
Առանց ժամանակ կորցնելու` ես մօտեցայ փոքրիկ տղային եւ հայերէն ասացի, որ եկել եմ նրան փրկելու: Տղան երջանիկ էր: Ես նրան դրեցի խուրջինի գրպանում եւ ասպատակեցի էշս: Երբ որ զգացի, որ համեմատաբար ապահով ենք, եւ մեզ ոչ ոք չի հետեւում, տղան պատասխանեց ինձ, որ իր անունը Խնդիր է, մայրը Հայկանուշն է, իսկ հայրը` Արտաշէսը, եւ որ ինքը Խարբերդից է: (89-91)
Մենք սառցակալած հասանք քոլեճի դրանը: Ես վերցրեցի երեխային խուրջինի գրպանից եւ տարայ դռնապանի սենեակ: Նա հազիւ հինգ տարեկան էր: Ունէր սեւ աչքեր, երկար թարթիչներ ու կարմիր այտեր: Դէմքը բաւականին հայկական էր: Նրան գրկած` գնացի որբանոցի հսկիչի` տիկին Օվսաննա Գուփելեանի մօտ եւ ներկայացրեցի իրավիճակը»:
Տիկին Օվսաննան հրաժարւում է ընդունել երեխային եւ Պալապանեանին խորհուրդ տալիս հոգ տանել իր ընտանիքի մասին, քանի որ նա կարող է պատժուել, վերջ ի վերջոյ քանի որբ կարելի է փրկել եւ այլն: Իմ առաջարկը տիկին Օվսաննային կրկնելու փոխարէն` վերցրեցի երեխային եւ գնացի տնօրէնի` պարոն Մերիլի աշխատասենեակ:
Այս հիանալի մարդը գրկում է երեխային եւ հրաւիրում Պալապանեանին նստել: Երբ Պալապանեանը պատմում է տղայի պատմութիւնը, պարոն Մերիլն արտասւում է: Այնուհետեւ տիկին Մերիլը հարցնում է ամուսնուն` արդեօ՞ք չի ցանկանում որդեգրել փոքրիկ տղային: Ամուսինը համաձայնՂում է, եւ տիկին Մերիլը երեխային յանձնում է սպասուհուն, որպէսզի վերջինս լողացնի եւ կերակրի նրան:
Այնուհետեւ Պալապանեանն ու Մերիլները աղօթում են Աստծուն` խնդրելով, որ վերջ դնի մարդկանց տառապանքներին:
Ապա Պալապանեանը մէկ այլ պատմութիւն է պատմում այն մասին, թէ ինչպէս է ութ ամիս անց հանդիպում մի երիտասարդ կնոջ, ում եւս տեղահանել էին Թուրքիայից: Այնտեղ` մի մեծ գործարանում, որպէս փախստականների ղեկավար, նկատում է մի երիտասարդ կնոջ, ով ամէն օր լալիս ու աղօթում էր բակի մի անկիւնում: Մի օր համարձակւում է մօտենալ նրան եւ հարցնել, թէ ինչո՛ւ է լաց լինում: Երիտասարդ կինն ի պատասխան ասում է.
Եղբա՛յր, իմ ցաւը սահման չունի: Նախքան ես կը լքէի Խարբերդը, ամուսնուս տարան, ինձ էլ երկու երեխաներիս հետ տեղահանեցին: Իմ նորածինը մահացաւ ճանապարհին: Իսկ միւսին խլեցին ինձնից Այնթապի Թելպաշար գիւղի մօտակայքում: Մինչ օրս ես լսում եմ նրա ճիչը` «մայրի՜կ, մայրի՜կ, նրանք ինձ տանում են… փրկի՛ր ինձ, մայրի՜կ:
Նրա խօսքերը մղկտացրին Պալապանեանի սիրտը: Երբ երիտասարդ կինը մի փոքր հանդարտուեց եւ նայեց նրան, վերջինս մտածեց, որ ինչ-որ տեղ տեսել է այդ աչքերը: Պալապանեանը հարցնում է տղայի անունը: Կինը պատասխանում է. «խնդիր: Նա իմ աւագ որդին էր: Ես աղաչում էի Աստծուն, որ ինձ արու զաւակ շնորհի` խոստանալով նրան հաւատացեալ, լաւ քրիստոնեայ դաստիարակել»: Հարցրեցի նրան, թէ արդեօ՞ք որդու աչքերը նման են իր աչքերին: Նա դրական պատասխանեց եւ սկսեց նորից արտասուել: Պալապանեանը խոստանում է օգնել նրան, այնուհետեւ հարցնում է կնոջ անունը: Իմանալով, որ կնոջ անունը Հայկանուշ է, իսկ նրա հանգուցեալ ամուսնու անունը` Արտաշէս, Պալապանեանը համոզւում է, որ Խնդիրը նրա որդին է: Ես հաւատացրեցի նրան, որ իր որդին կենդանի է եւ ապահով ձեռքերում է գտնւում: Պալապանեանը տիկին Մերիլին նամակով յայտնում է ողջ պատմութիւնը: Տիկին Մերիլը Խնդրին ուղարկում է Հալէպ, որտեղ նա վերամիաւորւում է մօր հետ:
1933 թ., երբ Հալէպի Ուսումնասիրաց դպրոցում ուսուցիչ էր եւ զբաղուած էր աւարտական արարողութիւններով, մի հիանալի երիտասարդ է մօտենում նրան, հանում գլխարկը, եւ գրկում զարմացած Պալապանեանին` ասելով. «Հոճա՛, մոռացե՞լ էք Խնդրին: Քանի որ Պալապանեանը մաթեմաթիքայի դասին բազմաթիւ խնդիրներ էր լուծել, հիացաւ տղայի առաջարկած խնդրով: Ապա Խնդիրը բացատրեց, թէ ո՛վ է ինքը: Պալապանեանը յիշեց ու ողջունեց նրան: Խնդիրը ժամանել էր Միացեալ Նահանգներից, հայ հարսնացու էր փնտռում: Նրանք խարբերդցի մի հայ աղջիկ գտան, հարսանիք արեցին եւ ուղարկեցին Ամերիկա:
Պալապանեանը գրում է.
Կազմելով հայկական ընտանիք` Խնդիրն իր վրէժը լուծեց թուրքերից:
Պալապանեանի յուշերը լի են նման պատմութիւններով:
Նա կամաւորագրւում է բրիտանական բանակ եւ ուղարկւում Այնթապ: Թուրքական զինուորական համազգեստով, հրազէնով եւ 150 փամփուշտով` ճանապարհին որպէս թուրք է ներկայանում: Ապրիլի 1-ին Պալապանեանը նկարագրում է իրադարձութիւնները, որոնք տեղ են գտել իմ հօր յուշերում.
Ապրիլի 1-ն էր: Աղօթքից յետոյ մտանք դասարան: Յանկարծ հրետակոծութեան ձայնը խախտեց մեր անդորրը: Ես ուսանողներին անմիջապէս նկուղ ուղարկեցի եւ որպէս այդ օրուայ հերթապահ` դիրքաւորուեցի: Երիտասարդների մի խումբ իր դիրքում էր: Դիմացի շէնքից կրակ բացեցին մանկատան շէնքի վրայ, բակի կանայք ու երեխաները խուճապահար եղան: Մեր հսկողութեան տակ գտնուող ժողովուրդը լցուեց ամերիկացիների շէնքը:
Պալապանն ու երիտասարդները զբաղեցրեցին իրենց դիրքերը` սպասելով հակայարձակման նշանի: Եւ եկաւ նշանը, որին յաջորդեց լռութիւնը. թուրքական կողմը պարտուել էր, հաշւում էր իր զոհերին:
Յաջորդող օրերին քաղաքը փոքր բերդ էր յիշեցնում: Այդ բերդում թէ՛ տղամարդիկ եւ թէ՛ կանայք ունէին իրենց պարտականութիւնները:
Պալապանեանը շարունակում է.
Տասնհինգ օր աչքերիս քուն չեկաւ, կօշիկներս չհանեցի, ընտանիքս ու երեխաներիս չտեսայ: Որբանոցի տնօրէնը կարեկցում էր ինձ` պահանջելով մի փոքր հանգստանալ:
Որբանոցի եւ Կարմիր խաչի ամերիկացի տնօրէնը` պարոն Պոյտը, ով որոշ ժամանակ դէմ էր մանկատան պաշտպանութեան համար իմ գաղտնի ռազմական գործունէութեանը, այժմ տեսնելով ինձ եւ իմ քաջ մարտիկների հերոսական պայքարը` եկաւ եւ ներողութիւն խնդրեց իր անարդարացի վերաբերմունքի համար:
Դրանից յետոյ մենք ընկերներ դարձանք: Դուք կարո՞ղ էք պատկերացնել, որ նա նոյնիսկ տուեց ինձ «Պրաունինկ (ատրճանակ)»:
Պայքարի հինգերորդ օրը թուրքերը հրադադար էին առաջարկել: Մենք ընդունեցինք: Օգտուելով առիթից` մենք որբանոցի դիմացի պատուհանների վրայ նորից աւազով լի պարկեր դրեցինք:
Հայ պատուիրակը, ով երբեք զէնք չէր կրել, տեսնելով երեք թուրք ժամապահի, կրակ է բացում նրանց վրայ` խախտելով հրադադարը հէնց այն ժամանակ, երբ պատուիրակութիւնը փորձում էր պայմանաւորուածութիւն ձեռք բերել…
Թուրքական կանոնաւոր բանակը մօտենում էր որբանոցին, մինչդեռ բրիտանացի տնօրէնները հայերին արգելել էին զէնք կիրառել: Հիւանդանոցը, որբանոցը, եւ հայկական թաղամասը արեան գետերի վերածուելու վտանգի մէջ էին: Պալապանեանը շարունակում է.
Հետեւաբար ողջ պատասխանատուութիւնը ինձ վրայ վերցնելով` հրամայեցի տղաներին կրակել: Անհոգ մօտեցող թուրքական բանակը անակնկալի եկաւ մեր անսպասելի եւ վայրի յարձակումներից: Թուրքերը բազմաթիւ զոհեր տուեցին: Նրանք, ովքեր փրկուեցին, փախան: Նրանց զոհերի յստակ թիւը յայտնի չէ, միայն գիտեմ, որ պայքարի աւարտին նրանք այլեւս չէին համարձակւում մօտենալ մեր դիրքերին:
Եւ ես, երբ խրախուսում էի իմ մարտիկներին, յանկարծ լսեցի մի բարձր ձայն, որն ինձ էր կանչում: Շրջուեցի: Բժիշկ Շեֆարտն էր, ով արգելել էր ինձ կռուել: Նա գոռում էր.
– Հոճա՜, հոճա՜, ի՞նչ էք կարծում, կարո՞ղ էք դադարեցնել:
– Բժի՛շկ, ինչու՞ պիտի դադարեցնեմ: Ես պէտք է նորից ու նորից կրակեմ…
Այժմ հէնց ինքը` բժիշկ Շեֆարտն էր ասում.
– Պրաւօ՜, հոճա՛, կրակէ՛ք, այդ թուրքերը ստախօս են: Իմ ննջասենեակի պատուհանները ջարդուել են նրանց կրակոցներից: Այսուհետ ես ձեզ հետ եմ, մինչեւ մահ կռուելու եմ նրանց դէմ` ձեր կողքին:
Պալապանեանը շարունակում է նկարագրել այն համարձակ արարքները, որոնք ցոյց են տալիս, որ նա իր կեանքը նուիրել էր հայ ժողովրդին:
Եկէ՛ք` ոգեկոչենք Պալապան հոճային` մաթեմաթիքայի ուսուցչին, ով Ցեղասպանութեանը յաջորդած տարիներին` 1915-1920 թթ., փրկեց հայ որբերի կեանքը:
Գրականութիւն
Balabanian, S. (1983). Gyankis Dak oo Bagh Orereh [The Hot and Cold Days of my Life]: Aintab, Kesab, Haleb, (T. Toranian, Ed.).
Burjlian. (1975). Memories of Balaban Khoja. In, Nor Aintab, Vol. XVI, No. 3, pp. 43-44.
Jamgotchian, H. (2004). My Legacy, Yerevan: Dall (A. Jamgochian, Tr.), pp. 57-59.
Toranian, T. (1994). Sarkis Balabanian (1882-1963). Badmootyoon Antabi Hayots [History of Armenian Aintab], Volume III, E. Babayan (Ed.), pp 945-952.
* Ես շնորհակալ եմ իմ ընկեր Կեսար Չեքիճեանին, ով ծանօթացրեց ինձ Պալապան հոճայի պատմութեան հետ, երբ կարդաց հօրս յուշերը, եւ Յարութիւն Թերճայեանին` Սարգիս Պալապանեանի ուսանողին գտնելու համար, ով ինձ հետ կիսուեց իր յուշերով:
Անգլերէնից թարգմանեց
Անահիտ Քարտաշեանը
«ակունք»
