ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Երեւանի մէջ 2016-ին լոյս տեսաւ Անդրանիկ Իսրայէլեանի «Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան առանձնայատկութիւններն արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան կառավարման տասնամեակում (2002-2012 թթ.)» գիրքը, բաղկացած` 306 էջերէ: Պատասխանատու խմբագիր` պատմական գիտութիւններու դոկտոր Ա. Գ. Աւագեան:
Յառաջաբանին մէջ հեղինակը կ՛ըսէ, որ Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութիւնը աւանդաբար Արեւմուտքի հետ տնտեսական ու քաղաքական համարկումին վրայ խարսխուած էր: Սակայն Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան կառավարման ժամանակ երկրի արտաքին քաղաքականութեան մէջ տեղ գտան բազմաթիւ փոփոխութիւններ:
Գիրքը բաղկացած է երեք գլուխներէ:
Առաջին գլուխը կ՛ընդգրկէ իսլամամէտ ուժերու գործունէութիւնը եւ Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան ձեւաւորումը: Հեղինակը կ՛ըսէ, որ թրքական ինքնութեան մէջ կրօնի դերը անհնար է գերագնահատել: 2001-ին հիմնուած Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան ուժը կը կայանայ իսլամամէտ գործարարներու շահերը պաշտպանելուն մէջ: Այս հանգամանքը կարեւոր է կուսակցութեան վարած արտաքին քաղաքական ուղեգիծը եւ անոր շարժիչ ուժերը հասկնալու համար: Կուսակցութեան ընտրազանգուածը կազմող հիմնական խմբաւորումներն են սիւննի թուրքերը եւ քիւրտերը: Կուսակցութեան յաջողութեան գրաւականը յստակ գաղափարախօսութեան ու ինքնութեան բացակայութիւնն է. կուսակցութեան ինքնութիւն կը նկատուի պահպանողական ժողովրդավարութիւնը:
Գիրքին երկրորդ գլուխը կ՛ընդգրկէ Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան արտաքին քաղաքական գաղափարախօսութիւնը: Կուսակցութեան ղեկավարներու գաղափարները կարեւոր դեր կը կատարեն Թուրքիոյ արտաքին քաղաքական օրակարգի ձեւաւորման մէջ:
Օսմանեան կայսրութեան հանդէպ կարօտախտը միշտ հանդիսացած է Թուրքիոյ իսլամամէտ շարժումներու բնորոշիչը:
Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւնը միաւորող գլխաւոր գործօններէն մէկը այն հաւատքն է, որ օսմանեան կայսրութեան անցեալը առանցքային կարեւորութիւն ունի Թուրքիոյ ապագային համար: Կուսակցութեան վերնախաւին համար նոր օսմանեան գաղափարները վճռական նշանակութիւն ունին:
Այսպէս կոչուած օսմանեան ժառանգութիւնը, որ կը նախատեսէր կարգ ու կանոն հաստատել յարակից տարածաշրջաններուն մէջ, սնամէջ դրոյթ է: Այս դրոյթի առկայութիւնը նաեւ կ՛ենթադրէ անյարգալիր վերաբերմունք նախկին օսմանեան կայսրութեան տարածքին վրայ գոյութիւն ունեցող պետականութիւններու նկատմամբ: Օսմանեան կայսրութիւնը ստեղծուած էր բնիկ ժողովուրդներու նուաճման ճանապարհներով, զանոնք զրկելով սեփական պետականութենէն: Նոր օսմանեան տեսլականը այս ժողովուրդներու ազատագրական պայքարը կը դիտարկէ իբրեւ եւրոպական ուժերու դաւադրութիւն:
Դիւանագիտական նոր ոճն ու հռետորաբանութիւնը կը նշանակեն, որ Թուրքիա ռազմական ուժի փոխարէն կարեւոր կը նկատէ քաղաքացիական-տնտեսական փափուկ ուժը:
Զուգահեռաբար, Թուրքիա աւելի յաւակնոտ կը դառնայ կոշտ ուժի օգտագործման հռետորաբանութեան առումով:
Քաղաքական վերնախաւը աւանդաբար կը չափազանցէ այս կամ այն ներքին ու արտաքին խնդիրը: Ներքին խնդրին կը հաղորդէ արտաքին նշանակութիւն, որպէսզի պահպանէ պետութեան մէջ ունեցած իր ազդեցիկ դիրքը:
Միջազգային յարաբերութիւններու համակարգին մէջ տեղ գտած փոփոխութիւնները զգալի ազդեցութիւն ձգած են Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան կառավարման տարիներուն Թուրքիոյ վարած քաղաքականութեան ձեւաւորման վրայ: «Արաբական գարունը» արտաքին ազդակ էր Թուրքիոյ նոր տարածաշրջանային քաղաքականութեան համար:
Արտաքին քաղաքականութեան մէջ մեծ նշանակութիւն կը տրուի Թուրքիոյ միջնորդութիւններուն` տարբեր հակամարտութիւններու մէջ, որ կը տեղաւորուի «տարածաշրջանային կարգ ու կանոն հաստատողի» եւ «կեդրոնական երկրի» դերակատարման դրոյթներու տրամաբանութեան մէջ: Սակայն ժամանակը ցոյց տուաւ Թուրքիոյ միջնորդութիւններու թերութիւնները:
Գիրքին երրորդ մասը կ՛ընդգրկէ Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութեան ուղղութիւններուն մէջ տեղ գտած փոփոխութիւններու գործընթացը:
Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան եւրոպական օրակարգի առաջնահերթութեան գլխաւոր պատճառը կարելի է նկատել կուսակցութեան օրինականութիւնը ապահովելու եւ իշխանութիւնը զինուորական յեղաշրջումէ ապահովագրելու ձգտում:
Եւրոպական համարկումի պատճառներուն մէջ տնտեսական գործօնը եւս բաւական կարեւոր է:
Թուրքիոյ անդամակցութեան հիմնական ընդդիմացողներուն` Ֆրանսայի, Գերմանիոյ եւ Աւստրիոյ դիրքորոշումը պայմանաւորուած է աւելի ամուր, դաշնակցային Եւրոպական միութիւն ունենալու տեսլականով:
Թուրքիա-Միացեալ Նահանգներ յարաբերութիւնները անցան վերիվայրումներու փուլով, որ պայմանաւորուած էր միջազգային յարաբերութիւններու մէջ ու Թուրքիոյ ներքաղաքական դաշտին մէջ տեղի ունեցած փոփոխութիւններով:
Մերձաւոր Արեւելքը առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութեան մէջ: Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը հետաքրքրուած է իսլամական պետութիւններու հետ յարաբերութիւններու զարգացումով: Կուսակցութեան վերնախաւին ընկալման մէջ Թուրքիա տարածաշրջանի ու իսլամական քաղաքակրթութեան անբաժան մասն է: Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան ծրագրային դրոյթներուն մէջ Մերձաւոր Արեւելքի հանդէպ հետաքրքրութիւնը պայմանաւորուած է ընդամէնը պատմամշակութային կապերով: Կուսակցութիւնը կը շեշտէ, որ կը գործէ պատմական պատասխանատուութեան գիտակցութեամբ: Կուսակցութեան վերնախաւի պատկերացումով Թուրքիա կարգ ու կանոն հաստատողի դերակատարութեամբ պիտի վերադառնայ Մերձաւոր Արեւելք եւ պիտի օգտագործէ օսմանեան անցեալը իբրեւ օրինակ:
Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան իշխանութեան գալով վերաիմաստաւորուեցաւ նաեւ Պալքանեան երկիրներու նշանակութիւնը Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութեան մէջ:
Թուրքիա կ՛աջակցի Պալքանեան պետութիւններու Եւրոպական Միութեան անդամակցութեան, որուն հիմամբ կը ստանայ նոր աջակիցներ իր անդամակցութեան համար:
Իսկ Խորհրդային Միութեան փլուզումէն ետք Հարաւային Կովկասը դարձաւ Թուրքիոյ ազդեցութեան տարածման եւս մէկ գօտի: Տարածաշրջանին մէջ Թուրքիոյ գլխաւոր մեկնակէտը Ազրպէյճանն է:
Թուրքիա 1991-ին ճանչցաւ Հայաստանի անկախութիւնը, սակայն հրաժարեցաւ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատել եւ 1993-ին փակեց սահմանը:
Թուրքիոյ տարածաշրջանային քաղաքականութեան մէջ նորոյթ են համագործակցութեան նոր ձեւաչափերը` Թուրքիա-Իրան-Ազրպէյճան ու Թուրքիա-Վրաստան-Ազրպէյճան եռակողմ ձեւաչափերու ձեւով:
Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան իշխանութեան գալը նպաստաւոր պայմաններ ստեղծեց արտաքին քաղաքականութեան մէջ նոր ողղութիւններու բացայայտման համար:
Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւնը, թէեւ պետական շահերու ընկալման տարբերութիւն ունի քեմալական վերնախաւէն, սակայն ժառանգած է Թուրքիոյ` թշնամիներով շրջապատուած ըլլալու, ամէնուրեք Թուրքիոյ դէմ դաւադրութիւն տեսնելու տեսլականը: Թուրքիոյ վերնախաւը շարունակաբար վտանգ կը տեսնէ արեւմուտքի լրատուամիջոցներու, հրէական լոպիի, Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման եւ արտաքին քաղաքական այլ ուղղութիւններու ու խնդիրներու մէջ:
Թուրքիոյ ազդեցութեան աճը Մերձաւոր Արեւելքի մէջ ուղղակի բացասական ազդեցութիւն ունի Հայաստանի ու հայութեան շահերուն վրայ: Թուրքիա կ՛օգտագործէ առիթը հայկական համայնքներուն կործանիչ հարուած հասցնելու համար:
