«ՈՒՈԼ ՍԹՐԻԹ ԺՈՒՌՆԸԼ»
Անջատողական շարժումներու լուրեր վերջերս կը գրաւեն միջազգային մամուլի առաջին էջերը: Կը խօսուի Քաթալոնիոյ,Իրաքի քրտական ինքնավար մարզի, Սկովտիոյ եւ նոյնիսկ Պիաֆրայի մէջ նոր պետութիւններու ստեղծման մասին: Պիաֆրա կը գտնուի Նիկերիոյ հարաւարեւելեան շրջանին մէջ, ուր նմանօրինակ փորձ մը արիւնալի քաղաքացիական պատերազմի դուռ բացած է 1967-70 թուականներուն:
Բնականօրէն այս շարժումները իրերանման չեն: Քաթալոնիոյ եւ Սկովտիոյ շարժումներ տեղի կ՛ունենան թէ՛ միջազգային չափանիշներով ներդաշնակ եւ ամրապնդուած ժողովրդավարութիւններու եւ թէ՛ աշխարհի խաղաղ մէկ տարածաշրջանին մէջ: Նկատի առնելով որ Եւրոպական Միութիւնը եւ ՕԹԱՆ-ը կ՛երաշխաւորեն հաստատութենական ամուր ենթահող, ապա անջատողական շարժումները յոյսով են, որ իրենք պիտի կարենան վայելել քաղաքական անկախութեան բարիքները` առանց կորսցնելու բարգաւաճման եւ անվտանգութեան լծակները, զորս կը վայելեն մեծ եւ հզօր պետութիւններու քաղաքացիները: Փաստօրէն այսօր Եւրոպա դարձած է այն վայրը, ուր փոքր ազգերը կրնան ծաղկիլ եւ բարգաւաճիլ:
Ինչ որ տեղի կ՛ունենայ Իրաքի քրտական ինքնավար մարզի, Պիաֆրայի, Փաքիսատանի եւ Իրանի միջեւ տարածուող Պելուչիստանի շրջանին եւ յետգաղութատիրական աշխարհի այլ վայրերուն մէջ, շատ տարբեր են եւ կը ներկայացնեն աւելի մեծ մարտահրաւէրներ` միջազգային խաղաղութեան համար: Եւրոպական համեմատաբար համեստ անջատողական շարժումները կը յենին ուժեղ հաստատութիւններու, սահմանադրական յարգուած պայմանաւորուածութեան եւ քաղաքացիական ամուր հասարակութեան վրայ: Յետգաղութատիրական աշխարհը գրեթէ զուրկ է այս բարիքներէն:
Տակաւին, գաղութային սահմանները յաճախ չեն արտայայտեր ազգային, ցեղային, կրօնական կամ նոյնիսկ աշխարհագրական իրականութիւնները: Իրաքի, Նիկերիոյ եւ բազմաթիւ այլ պետութիւններու սահմանները գծուած են գաղութատիրական ուժերու կողմէ` առանց հաշուի առնելու տեղացիներու ցանկութիւնները կամ կարիքները: Մասնակիօրէն, հետեւանք այս իրողութեան, այդ երկրներուն մէջ ձեւաւորուած յետգաղութատիրական պետութիւններէն շատերը կը տատանին բռնապետութեան եւ անբարոյականութեան միջեւ մշտական փտածութեան մթնոլորտի մէջ: Գաղութատիրութիւնը եւ անոր յատկանիշներէն ցեղապաշտութիւնը տակաւին առկայ են ներկայ դասաւորումներուն մէջ: Փաստօրէն ափրիկեան բազմաթիւ «ցեղախումբեր» աւելի մեծ են, քան` եւրոպական որոշ «պետութիւններ» եւ նոյնպէս տէր են լեզուական ու մշակութային ժառանգութեան: Կան շուրջ 34 միլիոն իկպոներ Նիկերիոյ Պիաֆրա նահանգին եւ սահամանամերձ երկիրներուն մէջ, բաղդատած` եօթը միլիոն պուլկարացիներու, 6 միլիոն դանիացիներու եւ երկու միլիոն սլովենացիներու:
Ամէն պարագայի, Երրորդ աշխարհի մէջ անջատողական շարժումերու որեւէ զարգացող ալիք կրնայ աշխարհաքաղաքական եւ մարդկային մղձաւանջ պատճառել : Հարաւային Սուտանը, Ռուանտան, Սուրիան եւ Միանմարը կը յուշեն, թէ ի՛նչ կրնայ պատահիլ, երբ ազգային եւ կրօնական ինքնորոշման հարցերը բիրտ միջոցներով կ՛արտայայտուին: Հետեւանքը, որոշ հազուադէպ բացառութիւններով (Էրիթրիա, Արեւելեան Թիմոր եւ Պանկլատէշ), աշխարհը մտահոգութեամբ կը նայի անկախութեան եւ յետգաղութատիրական երկրներու անջատողական շարժումներուն: Արեւմուտքը յոյս ունէր, որ արդիականացումը, իմա՛ տնտեսական զարգացումը եւ ժողովրդավարութեան տարածումը, պիտի մարեն ինքնորոշման տագնապները եւ ազգայնական նկրտումները: Սակայն Նափոլէոնի պատերազմներէն սկսեալ մինչեւ Ա. Աշխարհամարտէն ետք շարունակուող պատերազմները ցոյց կու տան, որ Եւրոպայի պատմութիւնը ազգային ազատագրական շարժումներու պատմութիւն է, որ աւելի զօրաւոր կերպով թափ առած է տնտեսական եւ ընկերային բարգաւաճման զուգահեռ: Փաստօրէն Եւրոպայի տարածքին զօրացող միջին դասակարգը դարձած է լծակիցը ազգայնական շարժումներուն: Եւրոպայի եւ Մերձաւոր Արեւելքի բազմազգեան եւ բազմամշակութային միաւորումները եւ կայսրութիւնները բաժան-բաժան դարձան արդիականացման կեդրոնական ուժերուն կողմէ: Ցեղասպանական ջարդերը եւ զանգուածային տարագրութիւնները դարձան սովորական, երբ այդ հակամարտութիւնները ծագեցան 19-րդ եւ 20-րդ դարերու սկիզբը: 1990-ականներուն անոնք վերստին բռնկեցան, երբ Խորհրդային Միութիւնը եւ Եուկոսլաւիան փուլ եկան: Հիմա, երբ տնտեսական եւ ընկերային զարգացումները կը փոխակերպեն յետգաղութատիրական աշխարհը, մենք ականատես կ՛ըլլանք ազգային եւ կրօնական ինքնորոշման զարթօնքի հետ առնչուող քաղաքական նոր շարժումներու, նոյնքան վտանգաւոր, որքան անցեալին պատահածները` Եւրոպայի մէջ:
Անջատողական հակամարտութիւնները որեւէ ատեն կրնան դառնալ բիրտ` սպառնալով աշխարհի խաղաղութեան, յատկապէս երբ մրցակից մեծ ուժերը կողմնորոշուին հակադիր կողմերուն հետ: 100 տարի առաջ Պալքանները դարձան Եւրոպայի «դիւրավար տակառ»-ը, ոչ միայն այն պատճառով, որ տարբեր փոքր ազգեր թշնամական տրամադրութիւններ ունէին, բայց մանաւանդ անոր համար, որ Ռուսիոյ եւ Աւստրիոյ նման մեծ ուժերը միջամտեցին` Սերպիոյ ազգային ազատագրական պայքարը վերածելով համաշխարհային պատերազմի: Այսօր մտահոգիչ է տեսնել, որ յետգաղութատիրական երկիրներու մէջ անջատողական եւ ինքնորոշման շարժումներու աճը կը համընկնի մեծ պետութիւններու միջեւ զարգացող մրցակցութեան: Սուրիոյ, Եմէնի եւ Իրաքի մէջ մենք արդէն կը տեսնենք, թէ որքա՛ն մեծ ուժերու հակամարտութիւնները կ՛արտայայտուին տեղական բախումներու ճամբով, մանաւանդ երբ արտաքին ուժերը կողմնորոշուելով, օրինակ, սիւննիներու, շիիներու, քիւրտերու եւ այլ խմբաւորումներու հետ եւ անոնց տրամադրելով զէնք ու զինամթերք` սահմանափակ հակամարտութիւնները կը վերածեն երկարատեւ տագնապներու:
Մեծ ուժերու աճող մրցակցութիւնը սկսած է մխրճուիլ ինքնորոշման առնչուող քաղաքական հարցերու մէջ. այս հանգոյցը լաւատեսութիւն չի ներշնչեր խաղաղ ապագայի մը նկատմամբ: Պաղ պատերազմի աւարտին Արեւմուտքի մէջ շատերը կ՛ակնկալէին, որ կը գտնուինք «յետպատմական» դարաշրջանի մը սեմին, ուր հակամարտութիւնները պիտի ըլլան հազուադէպ: Այդ նախատեսութիւները կամաց-կամաց կը չքանան:
