Խմբագրական «Յուսաբեր»-ի.- Գտնե՛լ, Ձեւակերպե՛լ, Կենսաւորե՛լ, Տարածե՛լ Կեանքի Հայոց Բանաձեւը

Թարգմանչաց յիշատակը կը նշենք այսօր: Եւ` ոչ միայն: Թարգմանչաց տօնը ուղղակիօրէն առնչուած է ուսուցչի առաքելութեան: Կը նշանակէ` Սահակ կաթողիկոսի, Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Վռամշապուհ արքայի բացած ուղին անցեալէն ապագայ կը կամրջուի: Արդարեւ, անցեալը, պատմութիւնը կը մնայ անհոգի, անվաղորդայն, եթէ ան առարկայական դերակատարութիւն չունենայ ներկային ու ապագային մէջ: Մեր խնդիրները անցեալէն կու գան, սակայն իրենց առանցքով ապագային ուղղուած են, որ մշուշոտ ու անորոշ կը մնայ:

Գիրը, լեզուն, անոնցմով ստեղծուած եւ պահպանուած յիշողութիւնը, գրականութիւն ու մշակոյթ` զէնքեր են, որոնք չեն հինցած, չեն ժանգոտած, պատմութեան պէտք չէ անցնին: Ազգովին կը պարտուինք, եթէ անձնատուր ըլլանք արդի աշխարհին` գիրը, լեզուն նկատելով պատմական ժառանգութիւն, ներկայէն անջատուած, եթէ անոր դերակատարութիւնը սահմանափակենք գաղափարներով, որոնք, վերջին հաշուով, սոսկական հայուն առօրեային հետ առնչութիւնը կորսնցուցած են կամ կորսնցնելու վրայ են:

Աշխարհի երեսին տարտղնուած մեզի նման ազգային հաւաքականութիւնը հզօր կռուանի կարիքն ունի` ինքնութիւն պահելու եւ զայն առաքելութեան վերածելու: Ինքնութիւն պահելը ինքնանպատակ չէ, չի կրնար կենսունակ մնալ, կը դառնայ արհեստական, նոյնիսկ` հայրենի հողին վրայ, ա՛լ ուր մնաց` օտարութեան: Առաքելութիւնը իւրայատո՛ւկ առաքելութիւնն է, որ անոր մղում կու տայ եւ այժմէական կը պահէ: Այս մեկնակէտէն ալ փորձենք պարզել մեր միտքը:

Խօսքը` բանը գաղափար է: Եւ սկիզբէն այդպէս է: Կարելի ալ չէ խօսքը գաղափարէն առանձնացնել, անհեթեթ կը դառնայ: Իսկ գաղափարը սերունդներ, հարիւրամեակներ, հազարամեակներ կը փոխանցուի գիրով ու գրականութեամբ: Մենք հարուստ ենք գիրով ու գրականութեամբ: Այսօր ալ կը ստեղծուի գիտական թէ գեղարուեստական գրականութիւն: Լեզուն իր գիրով չէ մաշած, ընդհակառակը, կրնանք ըսել նոր` արմատական լուսաբաց կրնայ ողջունել եկող տասնամեակներուն: Այդ չէ մեր տկար կէտը, ինչպէս ըսինք` գիր-գրականութեամբ, ըսել է գաղափարո՛վ, մենք հարուստ ենք եւ չենք զիջիր ո՛չ ապրող, ո՛չ ալ մեռած ազգերուն:

Պատմութիւնը կ’աւանդէ, որ հայոց հասակակից, տարեկից կամ աւելի նոր ազգեր ու լեզուներ այսօր գոյութիւն չունին պարզապէս կամ միայն մատենագրութեան մէջ կը յիշուին: Անոնցմէ ոմանք նոյնիսկ եղած են ժամանակի հզօրներէն, կայսրութիւններ հաստատած ու աշխարհ ղեկավարած են: Սակայն անոնք յիշատակ են այսօր, չկան:

Իսկ պատմահօր բնորոշումով, հանուր հիւսիսականաց վեհագոյնը` Հայաստանը դեռ կանգուն կը մնայ իր գիր ու խօսքով, ժողովուրդով: Պատահականութի՞ւն է, թէ՞ զուգադիպութիւն, բա՞խտ, թէ՞ տոկունութեան վկայութիւն: Ի վերջոյ հզօր պատճառ մը պէտք է ըլլայ, աւելի՛ հզօր, քան` մեր պարտութիւնները, օտար բանակներու նուաճումը մեր հայրենիքին, անոր մասնատումները, յաճախակի կոտորածները, բռնագաղթերը, վերջապէս` Ցեղասպանութիւնը:

Ուրեմն եղած է թաքնուած աւելի հզօր ուժ մը, նիւթական հզօրութեան հակադրուող տուեալ մը ունեցած է միշտ հայը, որ զինք պատմութեան թատերաբեմին վրայ պահած է, այնտեղ դեր ունեցած է միշտ, իրեն համար դերեր սահմանած է տարբեր դարաշրջաններու: Ճիշդ է` հայոց պատմութիւնը գերազանցապէս անհատներու պատմութիւն է պետականութեան բացակայութեան իսկ պետականութեան ներկայութեան` արքայի, իշխանի, կաթողիկոսի, սպարապետի կամ… դաւաճանի: Եւ պետութեան բացակայութեան վառ անհատականութիւններ պատմութիւն կերտած են, ու անոնք կցուած են ազգի պատմութեան: Վերջին հարիւր երեսուն, հարիւր քառասուն տարին է, որ մեր պատմութիւնը գաղափարական համակարգերու առանցքին շուրջ զարգացում ապրեցաւ:

Եւ կարելի է ըսել, որ մեր թուլութիւնը, մեր պարտութիւնները մեծ մասամբ առնչուած են անհատ-հաւաքականութիւն հակասութիւններուն: Անհատի համար ձեռնտու լուծումը հաւաքականութեան կեանքը կործանման եզրին հասցուցած է յաճախ: Բացառութիւններ միշտ ալ եղած են:

Մեր ներկան հիմնովին կը տարբերի նոյնիսկ մօտիկ անցեալի պատմութենէն, իսկ մեր միտքը կը զբաղեցնէ բացառութիւնը շրջելը եւ օրինաչափութիւն մը հաստատելը` իբրեւ ընդունուած եւ բնական կապակցութիւն անհատ-հաւաքականութիւն, անհատ-անհատ, հաւաքականութիւն-հաւաքականութիւն յարաբերութիւններուն, աւելի հզօր ու հաստատուն կռուան ճարելու, քան` անհատականը կամ հատուածական գաղափարները: Ինչպէս քիչ մը վերը ըսինք, տարտղնուած ժողովուրդ ենք, մեր արմատը սակայն կը դիմանայ: Կա՛նք: Անառարկելի դիմացկունութի՛ւն մը ունինք:

Արդի աշխարհին մէջ պիտի կարենանք այդ դիմացկունութիւնը բացատրել նախ մենք մեզի ու գիտակցաբա՛ր գործածել զայն եւ ընդհանրացնել, լայն հասարակութեան սեփականութիւնը դարձնել: Հիմքը գաղափարն է: Խօսքը` բանը, որով այնքան հարուստ ենք: Իսկ զայն փոխանցող գլխաւոր գործիքը աներկբայօրէն հայոց լեզուն է:

Չենք հաւատար, որ լեզուն առանց գաղափարի, սոսկ իբրեւ հաղորդակցութեան միջոց, ինքնութիւն կը կերտէ: Լեզուն պիտի կրէ գաղափա՛ր, կեանքը վարելու ուրո՛յն բանաձեւ, որպէսզի արժեւորուի, առաւելութիւն ստանայ: Իսկ առաւելութեան ձգողականութիւնը, տուեալ ժամանակին անսխալ համախմբող ուժը ներկայիս չի կրնար սահմաններ ունենալ, պետական թէ ազգային: Սահմանափակումը ժամանակաւոր լուծումներ կրնայ բերել ազգային թէ պետական մեր խնդիրներուն:

Ազգը գաղափարի խարիսխն է` իր լեզուով, մշակոյթով ու քաղաքակրթական հեռանկարով, իսկ պետութիւնը այն կառոյցն է, որ կը սնուցանէ, կը հարստացնէ, կը կարգաւորէ եւ կազմակերպուած ուժականութիւն եւ հետեւողականութիւն կը հաղորդէ գաղափարին: Մինչեւ Խորհրդային Հայաստանի անկախացումը` կենսունակ էր միացեալ, ազատ եւ անկախ Հայաստանի գաղափարը: Զանգուածներ զայն կ’ընդունէին ու կը բոլորուէին անոր շուրջ` Երկրէն ներս թէ անկէ դուրս: Անկախ պետականութեան հռչակումը, միացեալին չհասած, գաղափարական աստիճանական յառաջխաղացքի կարիքը հրամայական կը դարձնէ: Արդարեւ, յաղթանակ հասկացողութիւնը, առանց այդ անցումին, խիստ ժամանակաւոր ու վտանգուած պիտի մնայ, եթէ չյաջողինք ձեւակերպել ու մարմին, կերպարանք տալ գլխատառ Գաղափարին, որ աւելի ընդհանրական է եւ մարդկութեան ապագային կը վերաբերի:

Մարդկութեան ներկան, հսկայ ու ծանր իր պատմական ժառանգութեամբ, հակառակ գիտութեան աննախընթաց յառաջընթացին, Երկիր մոլորակն ու Մարդը չեն ազատագրած կապանքներէ ու կաղապարներէ: Մարդկութեան թէ հայութեան կեանքը դժոխքներու բաժին դարձան եւ կը շարունակեն մնալ` հակառակ երեւութական նուաճումներուն: Ցաւը այն է, որ ստեղծուած նիւթական արժէքներու գերակշիռ մասը գաղափարական հիմնաւորումով իսկ Մարդու ստրկացման կը ծառայէ, իսկ մարդկութիւնը հազուադէպօրէն կ’ընդվզի ու կը ծառանայ ո՛չ թէ իշխողներու եւ շահագործողներու դէմ, այլ` զանոնք առաջնորդող գաղափարին, դրուածքին դէմ, որոնք յատկութիւն ունին տէր փոխելու եւ աւելի կատարելագործուելու, սակայն` երբե՛ք նահանջելու:

Կեանքը պայքար է, որմէ յոգնածին հանգիստը գերեզմանն է: Կարեւորը կը մնայ պայքարի թիրախի ընտրութիւնը: Եթէ երէկ սուլթանը, ցարը կամ շահնշահն էր թիրախը, անոնք փոխարինուեցան աւելի կատարելագործուած ոճրագործներով, իսկ արդիւնքը ոչ միայն չփոխուեցաւ, այլեւ աւելի խոր եւ հիմնական աւեր թողուց իր ետին: Կը հետեւի, որ այսօր ու վաղը սուլթաններու, ցարերու եւ շահնշահներու փոխարէն` պէտք է պայքարինք զանոնք սնուցանող ու օրինականացնող գաղափարներուն դէմ: Առանց հերքելու կամ ուրանալու անհատի դերը ոճիրի թէ բարիքի մէջ` անոնց դէմ պայքարը թէ ջատագովումը պիտի ընդհանրացնել` խումբէն հատուած, հատուածէն համայնք ու ազգ եւ անկէ ալ դուրս, աւելի լայն հասարակութիւններ:

Անցած դարերուն առաւելագոյնը վարչակարգեր տապալելով փորձեցին փոխել աշխարհի կարգն ու սարքը: Հիները թէ նորերը ղեկավարող օրէնքներու ոգին, սակայն, պահուեցաւ անփոփոխ: Մարդկութիւնը աւելի երջանիկ չդարձաւ այդ շպարային փոփոխութիւններէն: Նոր վարչակարգերը նուազ վայրագ ու մարդակեր չեղան նախորդներէն:

Հայը միշտ ծառայեց տիրողին ու քաղաքակրթական իր դերը սահմանափակեց ներազգային կեանքին մէջ արտօնուած ներգործութեամբ: Նոյնիսկ երբ ընդվզեցանք, քաղաքակրթական մեր ներգործութիւնը մնաց տիրող օրէնքներու ոգիի սահմաններուն մէջ, ու երբեք չփորձեցինք այդ ոգիին տխեղծութիւնը բացայայտելով` աւելի առողջն ու կենսունակը առաջադրել: Թէեւ նման առաջադրանք երկրի մը սահմաններուն մէջ պարտկել կարելի չէ, սակայն տեղէ մը պիտի սկսիլ:

Հազարամեակներ կուտակուած ազգային մեր արժէքներուն, գլխաւորաբար` գիր ու բանին, ինչպէս քիչ վեր կ’ըսէինք, նոր շունչ պիտի տալ, անցեալէն ներկայ պիտի տեղափոխել ու ներգործական դարձնել` անընդհատ հարստացնելով:

Մեր ստեղծարար ոգին ու թռիչքը գիրէն ու գիրքէն կեանք դարձնելով` ոչ միայն ատակ ենք, այլ պարտաւո՛ր ենք դրական բեւեռի միջուկ ձեւաւորել ու կրաւորականութենէ դուրս գալով` թէ՛ ազգային կեանքը լիցքաւորել եւ թէ՛ մասնակից դառնալ աշխարհի կերպարանափոխման, կեանքը դարձնելով աւելի կատարեալ եւ արարչավայել:

Պատմութիւնը, անցեալի մեծերն ու անոնց գործերը ապագայի ուղեցոյց ծառայելով կ’արժեւորուին ու կ’ապրին: Անոնք աւելին են տարին մէկ անգամ յիշատակութեան արժանի դասուելու համար: Հայոց լեզուն կրողն է, որ իր կեանքով ամէն օր կը յաւերժացնէ անով փոխանցուած Կեանքի Բանաձեւը` երբեք չգերադասելով մահը, իբրեւ միջոց կամ նպատակ:

Կեա՛նքը, Մարդն ու իր տեսակի զարգացումը, ազնուացումն ու կատարելագործումն է արարչութիւնը: Ամէն ինչ ստորադաս է եւ կոչուած է սոսկ այս նպատակներուն ծառայելու, որոնց երկարակեացութիւնը կախում ունի իրենց տուած արդիւնքէն: Մարդը չէ ստեղծուած գաղափարներու ծառայելու, հակառա՛կը, գաղափարներն են, որ պիտի ծառայեն Մարդուն ու անոր նպատակներուն:

Հայոց դարերով կուտակած գրական ու մշակութային հսկայ հարստութեամբ լիացած` հաւաքական եւ կազմակերպ քաղաքակրթական ներգործօն դերակատարութիւնը կարո՛ղ է մարդկութեան համար նոր արահետ բանալ, եւ այս համոզումն իսկ է միջուկը խոր եւ յարատեւ ազգային զարթօնքին:

14 հոկտեմբեր 2017