Տեղեկացուցած էինք արդէն, որ երկարատեւ, ծանր հիւանդութենէ ետք մահացաւ արձակագիր, թատերագիր, բեմագիր եւ թարգմանիչ Պերճ Զէյթունցեանը:
Այս առիթով «Երկիր»-ը ներկայացուցած է Զէյթունցեանի Դիմատետրի էջին վրայ տեղ գտած անոր մտածումները` տարբեր հարցերու առնչութեամբ: Ստորեւ` այս քաղուածքը:
«Իմ, դժուար էլ է հաւատալը, աւելի քան 60 տարիների գրական գործունէութեան ընթացքում միշտ համոզուած եմ եղել, որ արձակագիրը ներշնչանքին պիտի չսպասի, ամէն օր գրասեղանի առջեւ նստի ու տքնի, սակայն այդպէս էլ բեղուն գրող չեմ դարձել: Դրա փոխարէն` չեմ կարծում, թէ այնպիսի գործ եմ գրել, որի համար ամաչեմ: Հրատարակել եմ քսան գիրք, թարգմանուել եմ աշխարհի տասնմէկ լեզուով: Տասներկու թատրերգութեան հեղինակ եմ, որոնցից միայն մէկն է` «Ապրելն ու մեռնելը», որ չի բեմադրուել: Վերջերս Ֆրանսայում արժանացայ «Արարատ» գրական մրցանակին, որը Հայաստանում Ֆրանսայի դեսպանը պաշտօնապէս յանձնեց, Միացեալ Նահանգներում` «Ֆաունթեն» թատրոնում իմ երեք թատերախաղերի հիման վրայ, անգլերէն, ընթերցողական բեմադրութիւն ներկայացուեց, Քալիֆորնիայի պետական համալսարանի հայագիտութեան ամպիոնն ինձ Գրիգոր Նարեկացու անուան շքանշան շնորհեց: Ահա եւ իմ ապրած կեանքի համառօտ հանրագումարը»:
***
«Արտաքուստ ես շատ միօրինակ, միապաղաղ կեանքով եմ ապրում, այլազան զուարճանքների չեմ տրւում, մոլախաղերով չեմ տարւում: Պարզապէս խաղալ չգիտեմ, ժամանակին չեմ սովորել: Իմ թատրերգութիւնը, եթէ կարելի է այդպէս արտայայտուել, այդ խաղերին է փոխարինում, քանի որ ի վերջոյ նոյնպէս խաղ է: Անուանումն էլ է նոյնը վկայում` թատերախաղ, այսինքն` խաղ, որն ինձ զբաղեցնում է գործողութիւնների լարուածութեամբ, ներքին անակնկալներով, խարդաւանքներով, հէնց թէկուզ` կառուցուածքային իւրայատկութեամբ: Ընթերցանութեան առումով էլ թատրերգութիւնն ինձ համար սիրելի գրական ժանր է»:
***
«Մինչեւ 1988 թուականը ես հրապարակախօսութեամբ չեմ զբաղուել, մամուլում յօդուածներով հանդէս չեմ եկել:
1988-ի շարժումն ինձ այլափոխեց. ես ամբողջ էութեամբ տարուեցի մեր ժողովրդի միասնականութեամբ, վճռականութեամբ, հաւատացի, որ պատմական իրադարձութիւնների էի մասնակցում: Դրանք, առանց չափազանցութեան, իմ կեանքի ամենաերջանիկ օրերն էին: Ես շարժման մասնակից ամենաանաղմուկ, բայց հաւատարիմ գրողն էի, Օփերայի հրապարակում իմ մշտական, մեկուսի տեղն ունէի, ամէն երեկոյ, առանց բացառութեան, բոլոր հռետորներին ծայրեծայր լսում էի: Եթէ հանրահաւաքը շատ ուշ էր վերջանում, ոտքով էի տուն վերադառնում: Որքան մեծ էր իմ ոգեւորութիւնը, այնքան էլ դառն ու խորը եղաւ յաջորդած հիասթափութիւնը, մանաւանդ որ նիւթականը իսկոյն փոխարինեց հոգեկանին, գրական ընթերցանութիւնը մոռացուեց, մշակոյթն ընդհանրապէս անտեսուեց: Իմ հրապարակագրութիւնը ներքին այդ բախումից է ծնուել, քանի որ ինձ համար օրէնքը հասարակութեան, երկրի բարոյականութեան հիմքն է»:
***
«Հայկական բանակը մեր պատմական նուաճումն է, որով ամէն հայ պիտի հպարտանայ: Հպարտանում է: Երբ ես փողոցում կամ հեռուստատեսութեամբ հայկական համազգեստով, զինանշաններով զինուորներ եմ տեսնում, ներքին բերկրանքս չեմ կարողանում սքողել ու, երեւի տարիքից է, ուրախութիւնից քիչ է մնում լաց լինեմ: Այդ պատճառով էլ ոչ մի կերպ չեմ համակերպւում այն լուրերի հետ, որ մեր զօրամասերում ներքին բախումներ են պատահում: Դա իմ կարծիքով խորհրդային` բազմազգ բանակի տխուր ժառանգութիւնն է: Ամէն հայ նորակոչիկ համազգեստ հագնելու պահից պիտի մէկընդմիշտ հասկանայ, որ ինքը ծառայելու է իր հայրենակիցների` եղբայրների հետ, իսկ բոլորը միասին ծառայելու են համընդհանուր, համազգային նպատակի»:
***
«Հայաստանն իմ միակ հայրենիքն եմ համարում, Հայաստանից հեռու ինձ որպէս անհատ, առաւել եւս գրող` չեմ պատկերացնում: Չնայած այսպէս կոչուած ձնհալից յետոյ էլ եմ շատ հալածուել: Իմ «Ոտքի՛, դատարանն է գալիս» թատերախաղը հանրապետութեան կուսակցական ղեկավարները առանց դիտելու արգելեցին: Ես խորապէս վիրաւորուած էի ոչ այնքան իմ ստեղծագործութեան ճակատագրի, որքան այն անանձնական վրիժառուի համար, որը Ցեղասպանութեան մոլագարութիւնը չյաղթահարած մեր ժողովրդին ազգային արժանապատուութիւն հաղորդեց, ում անգամ գերմանական դատարանն արդարացրեց»:
***
«Մարդը, ինչպէս սովորաբար ընդունուած է կարծելը, դիմակի է դիմում ոչ այնքան դիմացինի, որքան` իր համար: Նա ձգտում է այնպիսին լինել, ինչպիսին ի՛նքն է իրեն պատկերացնում, եւ ոչ այնպիսին, ինչպիսին ուզում է, որ ուրիշներն իրեն տեսնեն: Սա` ի միջի այլոց: Թերեւս ոչ այնքան ի միջի այլոց…»:
***
«Ջայլամի պէս գլուխներս պիտի չխոթենք աւազի մէջ: Էս մէկուկէս միլիոն մարդու արտագաղթը մեծագոյն աղէտ է Հայաստանի համար: Մէկ-մէկ խօսում ենք, ուղղակի փնթփնթում ենք մենք: Սա պէտք է դառնայ ազգային հարց: Ղարաբաղի հարցին հաւասար ազգային հարց: Ղարաբաղը որ ունենանք եւ մէկուկէս միլիոն հայ չունենաք այսօր, ի՞նչ կը ստացուի: Չի փոխհատուցւում, չէ՞: Իսկ դրա համար պէտք է մտածենք, ստեղծենք այնպիսի պայմաններ, որ հայը ոչ թէ ուզենայ արտագաղթել, այլ` ներգաղթել: Մէկ խնդիր ունենք այսօր` ստեղծել բարեկեցիկ Հայաստան: Ստեղծենք մի երկիր, ուր բարոյական արգելանքներ լինեն: Այսօր չեմ տեսնում այդ բարոյական արգելքները: Դրա վերականգնման համար ես ունեմ մի միամիտ դեղատոմս ընդամէնը` պէտք է լինի օրէնքի գերակայութիւն: Եթէ դառնայ օրէնքի երկիր, երբ ոչ թէ օրէնքը կախուած լինի մարդուց, այլ` մարդը օրէնքից, այդ դէպքում օրինականութեան հիմքերը կը դրուեն: Սա մէկ:
Երկրորդ հակասութիւնը` մեր մշակոյթը, մեր ողջ մշակութային ժառանգութիւնը եւրոպական մակարդակ ունի, ի հարկէ հիմքը ազգային է, բայց հաւասարազօր է եւրոպականին: Ինչպէս Վարուժանն է ասել. «Մեր գրականութիւնը պէտք է ազգային ըլլայ, բայց անոր հիմքը պէտք է համամարդկային ըլլայ»: Այդպէս էլ մեր ողջ մշակոյթը եւրոպական է: Բայց մեր կենցաղը արեւելեան է: Նայէք մեր հարսանիքները, թաղումները, կնունքները, մենք մեր կենցաղով արեւելեան ենք: Բայց դրա կողքին Խաչատրեան, Սարեան, Բաբաջանեան ունենք, Կոջոյեան ունենք, որոնք կապ չունեն դրա հետ:
Ահա այս խզումը կայ: Նման խզումներ շատ կան, սրանք աստիճանաբար վերացնելու մասին նաեւ պէտք է մտածենք: Պէտք է նայենք նոյն ուղղութեամբ, ուր ընթանում է համաշխարհային արուեստը, օդանցքները բացել, տեսնել, թէ աշխարհում ի՛նչ կայ եւ քո օդի մէջ բերել նաեւ այդ օդը, ի հարկէ` ազգայինը պահպանելով: Պատահական չէ, որ այսօր մեր պոէզիան թարգմանւում է եւ ամէնից շատ Սեւակն է ընդունելութեան արժանանում դրսում: Ինչո՞ւ, որովհետեւ նա համաշխարհային գրականութեանն ընթանում է համաքայլ: Նա լուսանցքում չէ: Լուսանցքում, որ ընկնես, քեզ ոչ ոք չի հասկանայ: Ա՛յ, մենք պէտք է ձգտենք մնալով խիստ ազգային, հայ, բայց այնուամենայնիւ` լուսանցքում չմնալ»:
***
«Այսպէս ասած` «գրաւեալ տարածքները» ո՞րն են: Ես շատ դէմ եմ տարածքներ յանձնելուն: Դրանք տարածքներ չեն, դա հայրենիք է: Ես ինչպէ՞ս ասեմ, որ հայրենիք յանձնելը ճիշդ է: Հերիք է կորցնենք, գոնէ մի անգամ ինչ-որ բանի տէր լինենք»:
