50 Տարի Առաջ (5 Օգոստոս 1967)

Գրական Երեկոյ

Սասունցիներու Պարը

(Հատուածներ)

Մեր յուլիս 31-ի եւ օգոստոս մէկ եւ երկուքի թիւերուն մէջ ընթերցողը կարդաց հայկական եւ Սասնոյ պարերուն վերաբերող Վրոյրի եւ Ղարիպ Հայրապետեանի գրութիւնները, որոնցմէ առաջինը հայկական պարարուեստին «մնացորդացը» փրկելու ընդհանուր մտահոգութիւն մը կը բանաձեւէր, իսկ երկրորդը Հայաստանի պատկան իշխանութիւններուն կ՛առաջարկէր արժանաւոր մակարդակի մը վրայ դնել «Աշնակ» պարախումբը` փրկելու համար «Սասունցիների պարը»:

Երկու մտաւորականներն ալ հիացումով կը խօսին հայ տոհմիկ պարերու մասին, յատկապէս` պապենական օճախներէն ստիպողաբար գաղթած ու Հայաստանի Աշնակ գիւղին մէջ հաստատուած սասունցիներու պարին մասին, որ մեր հայրենիքին մէջ երեւոյթ մը կը համարուի այսօր` Մոսկուայէն ու միջազգային փառատօներէն դափնիներ տուն բերած յաղթական խումբ մը:

Կու տանք նաեւ այդ ներշնչեալ խումբին առջեւ բանաստեղծին ներշնչումը, որպէսզի համբաւը կազմող արժանիքները` կշռոյթը, թափը, խանդավառութիւնն ու խորունկ իմաստը աւելի տեսանելի ըլլան ընթերցողին:

Պարը զուարճացնող կամ զուարթացնող սովորական երեւոյթ մը չէ, աւագ արուեստագէտներուն կարգին դասուած արտայայտութեան վիթխարի միջոց մըն է անիկա, որ բանաստեղծութեան պէս, երգին պէս, ճարտարապետութեան եւ միւս արուեստներուն մէջ կը դրսեւորէ ժողովուրդներուն, մարդուն ու բնութեան խորունկ էութիւնը: Արդարեւ, «պարը մարդն է ու երկիրը, ժամանակն է ու ժողովուրդը»:

Այդ մեծ ուժը նուաճած վարկ մը կը վայելէ այսօր «Սասունցիների պարը»` իւրաքանչիւր մէկ շարժումին հետ անձնաւորելով բան մը մեզմէ, մեր երկրէն ու ժողովուրդէն, մեր հայրենասիրութենէն ու կենսասիրութենէն, կարօտներէն տակաւին, կեանքը նուաճելու մեր իղձերէն, կամքէն. «Այդ առնական, այդ յաղթական, այդ հերոսական պարերը շատ են ներդաշնակ մեր ոգուն, որ դարերում ծառս է եղել իրեն նուաճել ցանկացող ոսոխների դէմ», ինչպէս կը վկայեն վստահելի հասկացողութեան տէր ականատեսները, իր տեսածը ներկայացնել գիտցող մտաւորականը, բանաստեղծութեան վերածել գիտցող օժտեալը:

«Սասունցիների պարը», բանաստեղծութի՛ւնը: Ընդգծենք Էմինի ընդգծումները, սասունցիներուն Աշնակ մնալու հայրենասիրական յամառութիւնը եւ յամառ «ցասումը» ու անցնինք:

Փրկել պարը` պիտի նշանակէր փրկել երկիրը զգալու կեցուցիչ պայմաններէն մէկը, պիտի նշանակէր աստիճան մը աւելի զօրացնել հոգիին սնունդը, դիմադրական կարողութիւնը:

Մարդիկ, ի հնուց անտի, մեծագործութիւններու ճամբուն վրայ, ներշնչման աղբիւր համարած են պարը` «Պարելով էին գնում կռուի, պարելով կռւում, պարելով յաղթում»:

Մեծ է արուեստին ուժը եւ պարը չի զիջիր արուեստներէն որեւէ մէկուն:

… Թէ` հերի՜ք է, հնձէ՛ք, վարէ՛ք,
Եկէք Սասնայ պա՛րը պարէք:

… Թող Սասունն իր պարը պարի,
Բայց դու դեռ մի՛ ծափահարի.
Այլ հասկացիր, թէ այս պարով`
Մերթ Անտիոքից գրոհ տալով,
Մերթ գաղթելով սար ու քարով,
Մէկ խնդալով ու տաս լալով,-
Սասունը քեզ ի՞նչ է ասում…
Հէյ վա՜խ, Աշնա՛կ տեսած լաօ,
Թէ տեսնէիր մի օր Սասուն…
………………………………………
Հէյ վա՜խ, Մշոյ դաշտի հողեր,
Դէ՛, քա՛ր մաղի, որ հո՜ղ դառնայ.
Հէյ վա՜խ, Սասնայ անուշ ջրեր,
Դէ՛, ձիւ՛ն հալի, որ ջո՜ւր դառնայ.
Հէ՜յ Աշնակայ չոլ ու ղռեր`
Աշնակն ինչպէ՞ս Սասուն դառնայ…
………………………………………………….

Եւ երբ տեսան
Էլ չի՜ թափւում հողին արիւն,
Եւ երբ տեսան`
Եկաւ աշո՛ւն, եկաւ գարո՛ւն,
Առանց ահի, կոտորածի,
Բա՛ց արեցին սուփրէն հացի,
Դհոլ-զուռնեն մէ՛ջ բերեցին
Եւ Արագած լերան լանջին ձմեռ-ամառ
Պար բռնեցին, խաղ կանչեցին իրենց համար.
Ո՞վ իմանար,
Թէ այս երկրի ամէն անկիւն,
Ինչ լսո՜ւմ է`
Որսո՛ւմ է արձագանգո՛ւմ:

Ու Աշտարակն եկաւ ասաց.
– Ջա՜ն, հարեւա՛ն,
Եւ Երեւանն եկաւ ասաց.
– Ե՛կ, Երեւան,
Թիֆլիս քաղաքն եկաւ ասաց.
– Ինձ մօ՛տ արի,
Մոսկուա քաղաքն եկաւ ասաց.
– Ի՛նձ մօտ պարի,
Եւ Մոսկուայի ձայնի վրայ` որտեղից ուր,
Հաւաքուեցի՜ն ջահելները ողջ աշխարհի:

… Եւ Սասունը նորի՛ց պարեց,
Ոտքի զարկեց, ձեռքով արեց,
Եւ նոյն զուռնան, որ պնչում էր լերան կիրճում
Հնչեց հիմա երկրագնդի մեծ ականջում,
Իսկ դհոլը, որ քարե՜ր էր պոկում սարից`
Ծափե՜ր պոկեց ամէն ազգից ու աշխարհից…
Պարե՜ց Սասունն ու ողջ աշխարհը հիացաւ,

Պարե՜ց Սասունն ու ամբողջ աշխարհը հասկացա՛ւ, Ու երբ նազո՜ւմ են աղջիկներն ու կռանում`
Սասնայ ձորից ջո՛ւր են բերում, ա՛րտ քաղհանում,
Երբ ոտքի տակ տղաներու հո՜ղն է թնդում`
Հօտաղները Սասնայ սարում գա՛յլ են խեղդում.
Երբ խռնւում` կարծես ամպրոպ պայթի սարում`
Այդ ոսո՛խն է նրանց գիւղերը պաշարում.
Երբ միանում` բե՛րդ են դառնում շինուած քարից`
Այդ ոսոխին ե՜տ են քշում Անտոք սարից,
Երբ չոքո՛ւմ են, ձեռքը պարզում ու վեր կենում`
Այդ Աշնակում նոր տների հի՜մք են դնում,
Իսկ երբ ձեռքը-ձեռքին զարկում, ծա՜փ են տալիս`
Խաղ ու պարով նորից իրենց գի՜ւղ են գալիս:

… Եւ պարելով, մի ծայրը դեռ Մոսկուայի տակ`
Սասունի խումբն առօք-փառօք հասաւ Աշնակ…

Աշնակ հասաւ,
Բայց էլ չկա՜ր հանգիստ ու քուն,
Օր չէր լինում`
Հիւր չլինէր շէն Աշնակում,
Կնոն գալիս ու ասում էր.
– Մէ՛կ էլ պարի,
Ֆիլհարմոնիան` թէ
– Գործդ թող` քաղա՛ք արի,
Արի պահեմ բամբակի մէջ, զուգեմ ոսկով,
Էստեղ չուզես` Կիե՛ւ գնա՛, գնա՛ Մոսկո՛վ,
Այդքան արիւն-արցունքի տեղ Անտոք սարի՜
Հալա՜լ է քեզ, ինչքան կ՛ուզես հիմա պարի…
Բայց Սասունը… դու նրան մի՜ ծափահարի
Եւ տե՛ս, թէ նա ի՜նչ է ասում` պարի խօսքով.-

Չէ՜, ախպէրս, պարը տեսար` գնա բանիդ,
Էլ սասունցին ի՜նչ սասունցի, որ գործ չանի,
Որ ձեռքը լոկ թափահարի,
Երբ կարօտ է արտը վարի,
Հագնի միայն կարմիր սոլեր`
Անտէր թողած դաշտ ու չոլեր,
Թէ աղջիկը լոկ նազ անի,
Էլ ո՞վ գնայ արտ քաղհանի,
Թէ հարս ու կին միայն խաղան`
Ո՞վ բուրդ մանի, էրկանք աղայ…

Ո՞ր սասունցին սիրտ կ՛ունենայ լոկ պարելու,
Երբ դեռ սրտում մուրա՜զ ունի կատարելու,
Երբ դեռ Սասնայ գազպան ձեռքի է կարօտում,
Սասնայ հողը վար ու հերկի՜ է կարօտում,
Երբ դեռ Մշոյ դաշտի նման հազար դաշտում
Զէ՛նք է պայթում, գի՛ւղ է այրւում, ա՛զգ է գաղթում,
Եւ հինաւուրց այս աշխարհի գէթ մի մասում,
Կա՞յ սասունի ցասման նման արդար ցասում:

ԳԷՈՐԳ ԷՄԻՆ