ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Երեւան, Մուղնի հրատարակութենէն 2016-ին լոյս տեսաւ Տիգրան Մկրտչեանի «Գլաձորի համալսարանի տեղորոշման նոր վարկած» հատորը, բաղկացած` 71 էջերէ:
«Երկու խօսք»-ին մէջ պատմական գիտութիւններու դոկտոր Կարէն Մաթեւոսեան կ՛ըսէ, որ Գլաձորի համալսարանի գտնուելու ստոյգ վայրը հայ մշակոյթի պատմութեան չբացուած էջերէն մէկն է, ուստի հարցին ուսումնասիրութիւնը այժմէական է հայագիտութեան համար:
Համալսարանի գտնուելու վայրի մասին պահպանուած են բազմաթիւ վկայութիւններ հոն գրուած ձեռագիրներու յիշատակարաններուն մէջ, որոնց շնորհիւ գիտենք, որ անիկա գտնուած է Վայոց Ձոր գաւառի Ս. Ստեփանոս Նախավկայի անունը կրող Աղբերց վանքին մէջ, որ կոչուած է Գլաձոր:
Գլաձորի վերաբերեալ մատենագիտական հնագոյն աղբիւրը Վարդան Արեւելցիի «Աշխարհացոյցն» է, ուր կ՛ըսուի. «Վայոց ձոր Եղէգից ձորն է, ուր կայ կենսաբեր Սուրբ Նշանը եւ Գայլոյ ձոր, որ աթոռն է եւ վարժարան սուրբ վարդապետացն մերոց»: Այս վկայութեան համաձայն` Գլաձորը Եղեգեայ (Եղեգիսի) ձորին մէջն է:
Անոնցմէ դատելով` Աղբերց վանքը գտնուած է այնպիսի տեղ մը, ուր բազմաթիւ աղբիւրներ եղած են: Աղբերց վանք անունը, ըստ էութեան, կը նշանակէ աղբիւրներու վանք:
Աղբերց վանքի յայտնի ամէնէն հին ձեռագիրներէն մէկուն (1291) յիշատակարանին մէջ կը բացատրուի, որ Գլաձորը Աղբերց վանքի մականունն է. «Ի մենաստան, որ կոչի Աղբերց վասն եւ մականուն Գլաձոր, ընդ հովանեաւ սրբոյն Ստեփանոսի ի վարժապետութեան գիտնական եւ արդիւնական մեծ հռետորի յԵսայոյ»:
Տիգրան Մկրտչեան կ՛ըսէ, որ համալսարանի ուսումնական գործին ծառայած են ե՛ւ Գլաձորը եւ Հերմոնի վանքը: Գլաձորի մէջ եղած են վարդապետական եւ քահանայական լսարաններ եւ հնարաւոր է, որ օրինակ, քահանայական լսարանի սաները Հերմոնի վանքին մէջ կ՛ուսանէին, իսկ վարդապետական լսարանի սաները` Գլաձորի մեծ ուսուցչապետի օթեւանին մէջ:
Գլաձորի հիմնադրութենէն ետք, 1282-1300 տարիներուն գրուած են աւելի քան 23 ձեռագիրներ, կրկնօրինակուած տասներեք վանքերու մէջ: Գրչութեան կեդրոններ եղած են Աշոյ անապատը, Խոտակերաց Սուրբ Նշանը, Նորավանքը, Վերին Նորավանքը, Գնդեվանքը, Թանատի վանքը, Արատեսը, Եղեգիսը եւ Հորսը:
Գլաձորի վանքը հովանաւորած են Պռոշեանները եւ Օրբելեանները: Օրբելեան իշխաններն ու իշխանազուն հոգեւորականները մեծապէս օժանդակած են համալսարանի գործունէութեան: Օրբելեանները հովանաւորած են Գլաձորի համալսարանը, բայց անիկա անմիջականօրէն կը գտնուէր Պռոշեաններու իշխանութեան սահմաններուն մէջ: Թէեւ այդպիսի անջրպետող սահման գոյութիւն չունէր: Վայոց ձորի ամէն բնակավայր, գիւղ կամ վանք ունէր իր բնական հողատարածքներու սահմանը:
Հեղինակը կ՛ըսէ, որ պատմական, յիշատակարանային վկայութիւններու համադրումը ցոյց կու տայ, որ Աղբերց վանք- Գլաձորը գտնուած է Հերմոնի վանքին մօտ: Հերմոնի վանքին մօտ գտնուող միակ վանքը Քարի վանքն է, որ հաւանաբար համալսարանի հաստատման ժամանակ վերանուանուած է Աղբերց վանք եւ անիկա է Գլաձորի համալսարանի տեղը:
Մկրտչեան կ՛եզրափակէ ըսելով, որ Գլաձորի համալսարանը գործած է Աղբերց վանքի մէջ, բայց ուսումնական նպատակներուն ծառայած է նաեւ Հերմոնի վանքը: Ներսէս Մշեցիի 1282-ին հիմնադրած համալսարանը նոյն վայրին մէջ գործած է ոչ թէ մինչեւ 1338 (Եսայի Նչեցիի մահը), այլ մինչեւ 1356 (Տիրատուր Կիլիկեցիի մահը), այսինքն` ամբողջ 74 տարի:
