Ն.
Աւելի քան մէկուկէս դարէ ի վեր, հայոց իրերայաջորդ սերունդներու շրթներէն միշտ կը հնչէ, երբեմն յաղթագոռ, երբեմն դողդոջ ձայնով, փառաբանութիւնը դիւցազնական Զէյթունի, որ 1862 թուականի յունիսեան վերջին օրերուն իր առաջին ապստամբութիւնը ունեցաւ թուրքերու օսմանեան բռնատիրութեան դէմ, յաղթականօրէն ետ մղեց հայոց անառիկ արծուեբոյնը գրաւելու թրքական փորձերը եւ Ազգին ու Հայրենիքին կտակեց իր գօտեպնդիչ քայլերգը.
Կեցցէ՛ Զէյթուն, ապրի՛ Զէյթուն,
Թող չտեսնէ ստրկութիւն.
Քանի ունի մեզ պէս որդիք,
Ապրի՛ Զէյթուն, կեցցէ՛ Զէյթուն:
Զէյթունի Առաջին Ապստամբութիւնը զուգադիպեցաւ հայոց Ազգային Զարթօնքի ամէնէն բուռն ժամանակաշրջանին, երբ Ազգային Սահմանադրութեան հաստատման համար մղուած պայքարը արդէն մօտեցած էր իր յաղթական աւարտին։ Գլխաւորաբար աշխարհաբարի որդեգրման ու ազգային մեր կեանքի ղեկավարման վրայ ժողովրդային ու ժողովրդավարական հակակշռի հաստատման ի խնդիր մղուած պայքարը սկսած էր տալ իր առաջին պտուղները, երբ Զէյթունը պարզեց ապստամբութեան դրօշ եւ, այդպէ՛ս, նաեւ ազգային ազատագրութեան վառ հորիզոնը բացաւ ամբողջ հայութեան առջեւ՝ սերունդներուն անվեհեր պայքարի երգ ու շունչ տալով.
Մենք քաջ տոհմի զաւակներ ենք, չենք վախի.
Մանր-մունր փորձանքներից չենք փախչի.
Մենք դեռ փոքրուց միշտ սիրել ենք քաջութիւն,
Ինչ էլ որ լինի՝ չենք հանդուրժի պարտութիւն:
Հանրագիտական հակիրճ տեղեկանքով՝ Զէյթունը կամ յունարէնով Ուլնիան հայկական Կիլիկիոյ լեռնային գաւառակներէն էր, որ հայոց անկախ պետականութեան կործանումէն ետք, թրքական տիրապետութեան պարտադրած վարչական սահմանագծումով, մաս կը կազմէր Մարաշի գաւառին։
10րդ դարէն սկսեալ հայկական Զէյթունը իր ուրոյն տեղը ունեցած է հայոց պատմութեան մէջ, սկզբնական եւ հայկական թագաւորութեան շրջանին իբրեւ քաջակորով հայ լեռնականներու արծուեբոյն, իսկ Կիլիկիոյ հայոց պետականութեան կործանումէն ետք՝ իբրեւ հայկական անառիկ ամրոց, որուն երբեք չկրցան տիրանալ օսմանցի ասպատակները, որքան ալ մեծաթիւ ըլլար թիւը եւ որքան ալ գերհզօր ըլլար ուժը իրենց արշաւող զօրքերուն։
Զէյթունի հայութիւնը զէն ի ձեռին պաշտպանեց իր անկախ գոյավիճակը մինչեւ 1618 թուականը, երբ սուլթան Մուրատ Դ.ի գահակալութեան օրով, նոր արշաւանքներու դէմ հերոսաբար կռիւ մղելով ու յաղթելով հանդերձ, զէյթունցիք որոշեցին հաշտութեան ու խաղաղութեան պայմանագիր մը կնքել Սուլթանի կառավարութեան հետ։ Սուլթան Մուրատ Դ.ի 1622ի թուակիր հրամանագրով՝ օսմանեան կառավարութիւնը ճանչցաւ Զէյթունի կիսանկախ կարգավիճակը, իսկ փոխարէնը զէյթունցիք զիջեցան, տարեկան նուէրի ձեւով, 15.000 արծաթ դրամ յատկացնել Այա-Սոֆիա մզկիթին…
Հակառակ այդ պայմանագրին ու հրամանագրին, սակայն, օսմանեան իրերայաջորդ սուլթանները շարունակ իրենց բախտը փորձեցին եւ մեծ զօրքով արշաւեցին Զէյթունի վրայ՝ հայոց կիսանկախ դրութեան վերջ տալու յոյսով, բայց միշտ ալ ետ մղուեցան։ Միայն 19րդ դարու առաջին կիսուն, թրքական իշխանութիւնները 8 անգամ անյաջող փորձ կատարեցին գրաւելու Զէյթունը:
1862ին, Զէյթունի մէջ կ’ապրէին 80.000 հայեր, իսկ թուրքերու թիւը հազիւ 8000 էր։
Ատենի Մարաշի կուսակալը՝ Ազիզ փաշան 1862ին հրահանգ ստացաւ սուլթանի Մեծ Վեզիրէն, որպէսզի անգամ մը եւս փորձէ նուաճել Զէյթունը: Ազիզ փաշային պատրուակ էր պէտք եւ ան օգտագործեց հետեւեալ միջադէպը.
Զէյթունի գաւառակի հայաբնակ Արեգին գիւղի 70 բնակիչներ, իրենց մէկ համագիւղացիին թուրքերու կողմէ սպանութեան համար վրէժ լուծելով` սպաննեցին 17 թուրքեր: Ազիզ փաշան պահանջեց իրեն յանձնել 70 արեգինցիները: Զէյթունի իշխանները այդ պահանջը մերժեցին՝ յայտարարելով, թէ «Մենք քեզ ոչ միայն 70 հայ, 70 հաւ իսկ չենք տար»:
Այդպէ՛ս սկսաւ Զէյթունի հայոց ապստամբութիւնը՝ 1862ի Յունիսի վերջին օրը։
Ազիզ փաշան իր տրամադրութեան տակ ունէր 12.000 կանոնաւոր զօրք: Իր զօրքին թուաքանակը աւելցնելու նպատակով` Ազիզ փաշան յայտարարեց, թէ Զէյթունի դէմ իր ձեռնարկած արշաւանքին միացողները՝ հայերուն ինչքերը թալանելու հնարաւորութիւն կը ստանան: Շուտով Ազիզ Փաշայի բանակին միացան հայոց արեան ու թալանի ծարաւ 30.000 թուրքեր: Յուլիսի կէսերուն թուրքերը անցան յարձակողականի։ Բուռն ընդհարումներէ ետք, թրքական բանակը կրցաւ գրաւել Արեգին եւ Աւագկալ գիւղերը, որոնց բնակիչները մեծ մասամբ փախուստ տուին, բայց մնացեալները զանգուածային կոտորածի ենթարկուեցան։ Սակայն յաջորդ օրն իսկ, Աւագկէտիկի կիրճին մէջ, զէյթունցիները ջախջախեցին թրքական ամբողջ հրոսակախումբ մը:
Վճռական ճակատամարտը տեղի ունեցաւ 1862ի Օգոստոս 2ին: Շուրջ 500 զէյթունցիներ, նահանջ ձեւացնելով, թրքական զօրքերու հիմնական մասը մտցուցին Ս. Աստուածածին վանքի եւ Զէյթուն գիւղաքաղաքի միջեւ գտնուող ձորը: Եկեղեցիներու զանգերուն ազդանշանով՝ զէյթունցիները կրակ բացին թուրքերուն վրայ: Խուճապի մատնուած թրքական բանակը, ռազմի դաշտին վրայ ձգելով իր 2 թնդանօթը, փախուստի դիմեց: Թշնամին մարտադաշտի վրայ թողած էր 2000 թուրք զինուորի դիակ: Այս դաշտը հետագային կոչուեցաւ «Արեան ձոր»: Իսկ փախչող թուրք զօրքին զէյթունցիները հետապնդեցին մինչեւ Զէյհան գետը:
Աղբիւրներ նաեւ կ’աւելցնեն, որ տեղեկանալով Ազիզ փաշայի պարտութեան մասին՝ Օսմանեան կառավարութիւնը հրամայեց Պելկրատի այդ օրերու ճակատամարտի եւ սերպերու կոտորածի դահիճ Աշիր փաշային, որպէսզի 150.000նոց իր զօրքով արշաւէ Զէյթուն եւ «երկրի երեսէն ջնջէ» հայկական արծուեբոյնը:
Զէյթունցիները անշուշտ կը գիտակցէին, որ նման ահռելի ուժի առջեւ իրենք ի վիճակի չէին երկար ժամանակ դիմադրելու: Ուստի որոշեցին Կ. Պոլիս ուղարկել յատուկ պատուիրակութիւն մը, որ հանդիպում ունեցաւ Թուրքիոյ մօտ Ֆրանսայի դեսպանին հետ: Վերջինս Ֆրանսայի ատենի կայսր Նափոլէոն Գ.ին փոխանցեց զէյթունցիներու ներկայացուցած քաղաքական օժանդակութեան ու աջակցութեան դիմումը: Ֆրանսա շահագրգռուած էր իր տնտեսական վերահսկողութիւնը Կիլիկիոյ վրայ հաստատելու հեռանկարով եւ ընդառաջեց Զէյթունի դիմումին եւ միջամտեց ու ճնշում գործադրեց սուլթանին վրայ: Սուլթանը ստիպուեցաւ վերջ տալու Զէյթունի պաշարումին։
Այսպէ՛ս աւարտեցաւ Զէյթունի Առաջին Ապստամբութիւնը։ 1865ին Օսմանեան կառավարութեան եւ զէյթունցիներուն միջեւ կնքուեցաւ նոր պայմանաւորուածութիւն մը, որուն հիման վրայ զէյթունցիները յանձն առին Օսմանեան Գանձարանին վճարելու 150.000 արծաթ դրամ: Նաեւ՝ Զէյթունի մէջ հաստատուեցաւ թուրք կառավարիչ մը՝ թրքական բանակի զօրամասով մը:
Թէեւ Զէյթունի կիսանկախ դրութիւնը աւելի եւս կաշկանդումի ենթարկուեցաւ, այսուհանդերձ՝ 1862ի ապստամբութիւնը թափ տուաւ ողջ արեւմտահայութեան ազգային ազատագրումի ձգտումներուն, որովհետեւ Զէյթունի դիւցազնական օրինակին ներշնչումով, հայ երիտասարդ սերունդը անդրադարձաւ, թէ սեփական ձեռքով ու զէնքով հնարաւոր էր պաշտպանել սեփական իրաւունքն ու կեանքը։
Զէյթունը բնաւ չխոնարհեցաւ։ 1870ական եւ 1890ական թուականներուն եւս Զէյթուն պարզեց ազատութեան դրօշակ, ապստամբեցաւ նաեւ 1914ին ու 1920ին, միշտ ազատ ու անկախ ապրելու իր անբռնաբարելի իրաւունքին տէր կանգնելով։
Զէյթունի Առաջին Ապստամբութիւնը ներշնչման աղբիւր եղաւ յատկապէս Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի ազգայնաշունչ բանաստեղծութեան եւ անոր «Թաղումն Քաջորդւոյն» հռչակաւոր քերթուածի հետեւեալ քառեակներով կ’արժէ եզրափակել հայոց արդի պատմութեան հերոսական այս կարեւոր դրուագին ոգեկոչման այս էջը.
Ո՛չ փող զարկինք, ոչ արձագանք լեռնասոյզ
Սարէ ի սար չարաշըշուկ տարին լուր,
Ու չերգեցինք ողբի երգեր սրտայոյզ՝
Երբ պատանւոյն բացինք մըռայլ փոսին դուռ:
Գիշերային մունջ ստուերներ շուրջ կային,
Երբ հրացանի կոթով ըզհող փորեցինք,
Լուսինն միայն դողդոջ շողայր մեր գլխին,
Սուգ էր պատեր ըզդաշտ, բըլուր եւ երկինք:
Պէտք չէր դագաղ, եւ ո՛չ ճերմակ պատանքներ,
Որով գոցուէր ազատորդի քաջորդին,
Նա յետ մարտին կարծես յոգնած կու հանգչէր,
Ու վերարկուն կարմիր՝ բաւեր իւր անձին:
Բայց երբ գըլուխն ի բարձ դըրինք հողաշէն,
Տեսանք ըզգեղ ճակտին ու վէրքըն պայծառ,
«Ով պատանեակ, ըսինք ամէնքս մէկ բերնէն,¬
Վասն Հայրենեաց մեռար, դու շատ ապրեցար:»
Գընա զրուցէ՝ Հայկազարմից մեծ ոգուոց,
Որ կան այստեղ ազատ ու քաջ դեռ Հայեր,
Որոնք ի բիւր պատերազմաց թէպէտ խոց
Մէջ ամպրոպաց ի ժայռ կանգուն են կեցէր»:
