Բարսեղ Կանաչեան Ատանայի Մէջ
(Մահուան Քառասունքին Առիթով)
Ատանա, 1919…
Սուրիոյ հեռաւոր անապատներէն եւ քաղաքներէն հաւաքուած հայեր խուռներամ Ատանա կու գային: Դպրոցները, որբանոցները, գաղթականական կայարանները լեցուն էին ջարդերէն ազատած հայերով, որոնց թիւը հարիւր հազարներու կը հասնէր այդ օրերուն:
Թուրք բանակը ջախջախուած էր բոլոր ճակատներու վրայ, գերմանները` փախած, դաշնակից բանակներ յաղթականօրէն կը գրաւէին Սուրիան, Լիբանանը եւ ամբողջ Կիլիկիան: Փաստօրէն Ատանա Կիլիկիոյ մայրաքաղաք դարձած էր հայութեան համար:
Հայերէն բազմաթիւ օրաթերթեր, կուսակցական ակումբներ, ժողովրդային հաւաքոյթներ, թատերական ներկայացումներ կը խանդավառէին սպանդէ ազատուած ժողովուրդը: Անատոլուի ներսերէն ողջ մնացած հայեր` Գոնիայէն, Կեսարիայէն, Սվազէն, մաս առ մաս Ատանա կու գային` «Ատանա Հայաստան եղած» նշանաբանով:
Խանդավառ այդ օրերուն, Կիլիկիա կը հասնէին հայկական լեգէոնի կամաւորական զօրագունդերը, որոնց տողանցումները Ատանայի փողոցներուն մէջ, հայերուս սրտերը հպարտութեամբ կը լեցնէին:
Յառա՛ջ, նահատակ ցեղի անմահներ,
Վեց դարու անմոռ վրէժի զրահներ,
Կատարն հայրենի լերանց հեռագոյն,
Երթանք կոթողել դրօշակն Եռագոյն:
Ռազմաշունչ այս երգը եւս Հալէպէն շուտով Ատանա հասաւ: Երիտասարդներ անմիջապէս իւրացուցին քայլերգը, որ գրուած էր երիտասարդ բանաստեղծ Գէորգ Կառվարենցի կողմէ` Բարսեղ Կանաչեանի դաշնաւորութեամբ: Աշոտ Մատաթեանցի թատերախումբին հետ Կառվարենցն ալ Ատանա եկած էր: «Յառա՛ջ, նահատակ…»-ը օրուան շարժումին համապատասխանող, երիտասարդութեան սրտին խօսող եւ հայ ժողովուրդին ազգային զգացումները արթնցնող երգ մըն էր:
Կրթական, կուսակցական, լրագրական եւ այլ պաշտօններով հայ մտաւորականներ հետզհետէ Ատանա կը հաւաքուէին: Հալէպի կողմերէն եկան նաեւ Բարսեղ Կանաչեանը եւ Միհրան Թումաճանեանը: Կոմիտասի աշակերտները անմիջապէս գործի անցան: Կազմուեցաւ մեծ երգչախումբ մը` հարիւրէ աւելի երկսեռ երիտասարդներէ բաղկացած: Կանաչեան Պոլիս անցաւ, իսկ Թումաճանեան պատրաստեց համերգը:
Միհրան Թումաճանեան խնդումերես, կատակախօս եւ ընկերային մէկն էր, կարող խմբավար մը: Յայտագիրը կազմուած էր Կոմիտասի եւ Կանաչեանի գործերով: Շատ դիւրութեամբ կը սորվէին երգչախումբին մասնակցողները: Քանի մը ամիս խումբը մարզուելէ ետք, Կանաչեան վերադարձաւ Պոլիսէն եւ ինքն ալ քանի մը շաբաթ զբաղեցաւ խումբով: Բաղդատելով Թումաճանեանի հետ` Կանաչեանը աւելի խիստ գտանք: Կծու հեգնող էր, եթէ սխալ ձայն մը հանէինք: Իբրեւ խմբավար` պատկառազդու էր:
Համերգին փորձերը տեղի կ՛ունենային «Աբգարեան» բարձրագոյն վարժարանի սրահին մէջ: Լիակատար փորձերը կ՛ըլլային ընդհանրապէս կիրակիները: Կէսօրը կ՛անցնէր եւ դեռ փորձերը կը շարունակուէին: Տղաքը եւ աղջիկները յոգնածութեան եւ անհամբերութեան նշաններ ցոյց կու տային: Տրամադրութիւնները թարմացնելու համար Կանաչեան յանկարծ մէջտեղ կը նետէր իր սրամտութիւններէն «չիյքէօֆթէ»-ի պատմութիւնը: Յայտնեմ, որ ատանացիք ամէն կիրակի կէսօրին «չիյքէօֆթէ» կ՛ուտեն:
Համերգը, որ տեղի ունեցաւ Կանաչեանի եւ Թումաճանեանի ղեկավարութեամբ, յունաց շարժանկարի սրահին մէջ, իսկական անակնկալ մը եղաւ անգլիական եւ ֆրանսական բանակներու ներկայացուցիչներուն եւ ներկայ եղող օտարներուն համար: Հազիւ գաղթականութենէ վերադարձած` հայկական պատկառելի երգչախումբը բազմաձայն կ՛երգէր «Մարսէյէզ»-ը, «Յառա՛ջ, նահատակ…»-ը, «Բամբ որոտան»-ը` թնդացնելով սրահը:
Իրարու ետեւէ երգուեցան Կոմիտասի «Սոնա եար»-ը, «Ձիգ դու, քաշիր»-ը եւ բազմաթիւ երգեր` Կոմիտասէն եւ Կանաչեանէն: Այդ համերգին Կանաչեան ջութակի վրայ «սոլօ» մը նուագեց: Խմբերգներու վերջաւորութեան օտարներէն կը լսուէին «պրաւօ»ներ եւ անդադրում «պիս»-եր: Կոմիտասի հեղինակած երգերը հարազատօրէն երգուեցան Կանաչեանի եւ Թումաճանեանի ղեկավարութեամբ: Օտարները զարմանքով կը դիտէին, որ հայն ալ կրնար ունենալ Կոմիտասի եւ Կանաչեանի պէս տաղանդաւոր երգահաններ եւ խմբավարներ:
Կանաչեան` Կոմիտասի արժանաւոր աշակերտը, իր արժէքաւոր հեղինակութիւններով նոր սերունդին փոխանցեց հայ երաժշտութիւնը իր կատարելագործուած ձեւով: Իր դաշնաւորած բազմաթիւ խմբերգներով Բարսեղ Կանաչեան հայ երաժշտագէտներու եւ երգահաններու մէջ ամէնէն բարձր, ամէնէն պատուաւոր տեղը կը գրաւէ: Իր յօրինած խմբերգներուն հաւասարող գործեր դեռ չկան հայ իրականութեան մէջ: Կոմիտասի մահէն ետք Կանաչեանն է, որ շարունակեց անոր սկսած ստեղծագործութիւնները` արուեստագէտի ամէնէն նուրբ հասկացողութեամբ եւ ձեռնհասութեամբ: Առանց նուագի մասնակցութեան` Կանաչեան ճոխացուց, հարստացուց հայ երաժշտութեան համերգային ճիւղը: Հայաստանի արուեստագէտները եւ ժողովուրդը անհամբերութեամբ կը սպասէին տեսնելու համար զինք Հայաստանի հողին վրայ:
* * *
Բարսեղ Կանաչեանը հողին յանձնեցինք սիրելի Լիբանանի, Ֆըրն էլ-Շըպպեքի Ազգային գերեզմանատունը, մայիս 24-ին: Լիբանանի Ազգային առաջնորդարանի կարգադրութեամբ, յարգանքի իբրեւ վերջին արտայայտութիւն, ազգային յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցաւ: Չափազանց յուզիչ էր թաղման վերջին վայրկեանները: Երբ վարպետին դագաղը գերեզման իջեցուցին, «Գուսան» երգչախումբը, տոքթ. Է. Էլմաճեանի ղեկավարութեամբ, երգեց թաղմանական վերջին «Հայր մեր»-ը` յուզելով սգակիր բոլոր ներկաները: «Գուսան» երգչախումբի անդամ-անդամուհիները մեծ ճիգով, արտասուաթոր աչքերով եւ յուզումով խմբերգեցին վարպետին ամէնէն սիրուած երգը` «Օրօր»-ը: Զեփիւռ Շանթ արցունքոտ աչքերով մեներգեց «Քուն եղիր, բալաս»-ը:
Տաղանդաւոր երգահան Բարսեղ Կանաչեան թաղուեցաւ իր յօրինած երգերով, եւ հողաթումբը ծածկուեցաւ մայիսեան ծաղիկներով:
Յարգա՛նք իր յիշատակին:
