Դէպի Լեառն Արարատ
Թաւրիզում Սնապեանին տուած առաջին դասախօսութիւնից յետոյ, նոյն օրը, երեկոյեան ժամը 10:00-ին տեղի ունեցաւ ընթրիք, քաղաքիս առաջնակարգ «Ասիա» պանդոկի շքեղ սրահում, ի պատիւ հիւրին: Սեղանի շուրջ հաւաքուել էին Թաւրիզի Ազգ. իշխանութեանց, ՀՕ միութեան Թաւրիզի մասնաճիւղի ներկայացուցիչները, հոգեւոր հովիւ Բագրատ քհնյ. Մելքոնեանը, Ազգ. դպրոցի ներքին տեսուչ Ա. Մուրադխանեանը եւ քաղաքիս մի շարք ազգայիններ:
Ընթրիքի ընթացքում առաջարկուեցին հիւրի, ՀՕՄ-ի, Թեմական խորհրդի եւ հայ քաղաքակիրթ ժողովրդի կենացները:
Պօղոս Սնապեանը խօսք առաւ եւ վերջում բուռն ու սրտագին ցանկութիւնը յայտնեց տեսնել Մասիս լեռը: Ներկայ ազգայիններից Համօ Վարդանեանը ինքնաբուխ ցանկութեամբ յանձն առաւ գրագէտ հիւրին տանելու դէպի Մասիս լեռը եւ իրականացնելու Պ. Սնապեանի տարիների երազը` «որեւէ տեղից տեսնել Մասիսը»:
***
24 մայիս 1967: Մի անմոռաց թուական:
Առաւօտեան ժամը 4:00-ին Պօղոս Սնապեանի հետ ճանապարհուեցինք դէպի Մասիս: Մասիսը գտնւում է Թաւրիզից 286 քմ հեռաւորութեան վրայ: Ինքնաշարժում վեց հոգի ենք: Երգ, ծիծաղ, յուշեր անվերջանալի: Երկու ժամուայ ճանապարհ կտրել էինք արդէն, երբ հասանք Տղմուտ գետի ափին, ուր կանգ առանք եւ սկսեցինք դիտել երկար, ապրեցանք մի պահ Վարդանանց հետ հարազատ ապրումներով, յիշեցինք ճակատամարտը, ճշդեցինք վայրերը գրոհների: Մի քանի լուսանկարներ վերցնելուց յետոյ` կրկին ճանապարհուեցինք դէպի Մասիս: Մեր աջ կողմում տարածւում էր Աւարայրի դաշտը:
Ինչքան մօտենում էինք Մասիսին ու հայրենի սահմաններին, այնքան աւելի խորանում էր ու խռովում մեր բոլորի յոյզերը: Հայոց պատմութիւնը վերակենդանանում էր մեր բոլորի մտապաստառի վրայ, եւ մենք զգացական աշխարհից անկախ, մեր սեփական աչքերով էինք տեսնում մեր պատմական հայրենիքի լեռները, որոնք այժմ բարձրացած օտարի հողի վրայ` յուզումի էին մատնում մեր բոլորի սրտերը: «Հայրենի լեռներ» երգը մեր բոլորի շրթներին յաճախ կրկնուող յանկերգն էր դարձել, իրաւ ապրումների ու յոյզերի հարազատ հոգեվիճակ էինք ապրում, մեր հայրենի հարազատ լեռների լանջերով էինք գնում, մօտենում էինք սիգապանծ լեռների հայր Մասիսին: Երգի առթած ապրումներով վերացած էինք, երբ յանկարծ մեզանից մէկը ցնծութեամբ եւ յուզումով դիտել տուաւ, որ Մասիսը երեւում է արդէն:
Դադարեց երգը: Բոլորիս հայեացքը սեւեռուեց մէկ կէտի վրայ: Ակնապիշ դիտում էինք հեռւում յաղթապանծ բարձրացող ու շրջապատին վրայ իր վեհութեամբ իշխող Մասիսին: Բոլորս խաբկանքի մէջ էինք Մեծ Մասիսը տեսած լինելու, սակայն յետոյ պիտի ճշդէինք, որ նա իր վեհութեամբն իսկ փոքրն էր:
Սկսում էր տակաւ անձրեւել եւ Մասիսը իր հպարտ գլուխը ակամայ թաքցնում էր թուխ ամպերի ետին:
***
Մակու քաղաքումն ենք: Հետաքրքրաշարժ մի քաղաք է դա: Ամբողջովին ժայռոտ լերան կողին սարքուած տուներով մի քաղաք: Գրագէտ Սնապեանը իր հոգեկան գերագոյն ապրումների ու յոյզերի մէջ է: Մակուն Ե. Չարենցի ծննդավայրն է, յիշեցնում է նա: Մի քանի լուսանկարներ վերցնում ենք ու անհամբեր հոգեվիճակի մատնուած` շարունակում մեր ճանապարհը, կէս ժամից յետոյ հասնելու համար Մասիսին:
***
Արդէն Պարսկա-«տաճկական» սահմանի վրայ ենք:
Մեր դէմ բարձրանում են զոյգ Մասիսները` իրենց հայկական հպարտութեամբ եւ եռանդ ու աւիւն են ներշնչում մեր երակներում: Մեզ ընկերակցող Թաւրիզի քահանայի միջնորդութեամբ եւ սահմանապահ սպայի արտօնութեամբ, անցնում ենք տաճկական սահմանը, այնտեղից աւելի յստակ ու պարզ տեսնելու համար զոյգ Մասիսները:
Մենք արդէն յուսահատ տրամադրութեան մէջ ենք, որովհետեւ անձրեւն ու սեւ ամպերը ծածկել ու թաքցրել էին իրենց ետին զոյգ Մասիսները: Առաջացանք դէպի տաճկական սահմանը…
Եւ յանկարծ, իր փէշերին հարազատների ոտնաձայները լսելով` Մասիսները մեր, րոպէապէս փարատելով ու ցրելով ամպերը թուխ, դուրս ցցեցին իրենց սպիտակափառ գագաթները եւ իրենց սիգապանծ վեհափառութեամբ ուղղակի կանգնեցին մեր դէմ: Մեր դիմաց տարածւում էր դալարագեղ ու կանաչազարդ Արարատեան դաշտի մէկ մասը…
Դժուար է իրաւ եւ հարազատօրէն նկարագրել այն հոգեկան ցնծութիւնն ու բերկրանքը անսահման, որը մերն էր այդ պահին: Արեւը իր ոսկեայ շղարշը փռել էր Մասիսի սպիտակ գագաթների ու լանջերի վրայ: Մասիսը իր փառապանծ շքեղութեամբ կախարդել էր մեզ, եւ մենք կանգնած` ակնապիշ դիտում էինք նրան…
Բարձրացանք սահմանային փոքր բլուրի գագաթին եւ անյագօրէն սկսեցինք նկարներ վերցնել: Կարծէք նախախնամութեան մէկ անիմանալի խաղը լինէր, թուխպը նորից պատեց զոյգ Մասիսները, իրենց զաւակների հեռանալուց յետոյ:
Մենք բռնեցինք վերադարձի ճամբան:
Ճանապարհին աւելի հպարտ ու աւելի ինքնավստահ շեշտով երգում էինք «Իմ լեռներ, լեռներ, լեռներ հայրենի…»:
ՀՐԱՆԴ ԱՃԵՄԵԱՆ
Ժողովուրդներ, Սովորութիւններ
Անհաւատարմութեան
Շղթաները
Պիրմանիոյ մէջ կ՛ապրին շուրջ 100 տարբեր ժողովուրդներ: Բազմաթիւ ցեղեր քիչ ուսումնասիրուած են, որովհետեւ անոնց բնակած վայրերը հասնիլը շատ դժուար է: Օրինակ, 200 հազար հոգիէ բաղկացած Նագա ցեղը կ՛ապրի դժուարանցանելի լեռներու եւ արեւադարձային անտառներու մէջ:
Նագա ցեղախումբը բաղկացած է զանազան տոհմերէ, որոնք ունին տարբեր անուններ, սովորութիւններ եւ ծիսակատարութիւններ:
Նագապադաունգ տոհմի կիները իբրեւ զարդ կը կրեն պղինձէ փայլուն օղեր իրենց ոտքերուն, թեւերուն եւ, յատկապէս, վզերուն վրայ: Որքան նշանաւոր ըլլան կիները, այնքան շատ օղեր կ՛ունենան: Մետաղի կշիռը երբեմն կ՛անցնի տասը քիլոկրամը:
Այս տոհմի մէջ, սերունդէ սերունդ կը կատարուի կիներու վիզը երկարեցնելու հնագոյն ծիսակատարութիւնը: Երբ երեխան հինգ տարեկան կ՛ըլլայ, ծնողները կը հրաւիրեն վհուկը: Այդ ընտանիքի տօնականօրէն հագուած ազգականներն ու բարեկամները կը հաւաքուին: Աղջիկը կը նստեցնեն ընտանեկան կարկանդակի առջեւ: Հիւրերը կ՛ուտեն ու կը խմեն: Ապա, մայրը կը բերէ զանազան չափերով օղեր: Որքան շատ ըլլան օղերը, յատկապէս պղինձէ, այնքան հարուստ է ընտանիքը:
Այնուհետեւ կը սկսի բուն ծիսակատարութիւնը: Վհուկը շարք-շարք իրարու ետեւէ դժուարաւ երեխայի վզէն կ՛անցընէ օղերը, մինչեւ որ անոնց բարձրութիւնը հասնի 10 սանթիմեթրի: Այս «զարդով», երեխաները սկիզբը չեն կրնար քնանալ, կը հրաժարին ուտելէ:
Երկու տարի ետք, կը շարունակեն վիզը երկարեցնել: Ամբողջ ժամ մը, վհուկը նոր օղեր կ՛անցընէ:
Չորս տարի ետք, վերջին անգամ ըլլալով, ծիսակատարութիւնը կը կրկնուի: Աղջիկը արդէն 11 տարեկան է եւ կրնայ հարսնցու ըլլալ: Օղակները կը հանեն եւ մայրը աղջկան գլուխը բարձրացնելով կը պահէ իր ձեռքերուն մէջ, որովհետեւ ծիսակատարութեան իբրեւ հետեւանք, աղջկան գլուխը չի կրնար մնալ ուսերուն վրայ:
Հարսնցու աղջկան վիզը ընդհանուր քննութեան կ՛ենթարկուի: Եթէ ներկաները ստուգեն որ երկար է, երբեմն մինչեւ կէս մեթր, աղջիկը կը յայտարարուի գեղեցկուհի եւ կը ստանայ արժէքաւոր նուէրներ:
Իսկ Պադաունգ տոհմի կիներուն վզի օղակները կը համարուին ընտանիքի հաւատարմութեան եւ նուիրածութեան կարեւոր խորհրդանիշ:
Եթէ կիներէն ոեւէ մէկը անհաւատարիմ գտնուի, վհուկը օղակները հանելու վճիռ կ՛արձակէ: Սովորական յենարաններէն զրկուելով, կնոջ գլուխը կ՛իյնայ կուրծքին վրայ: Տեղի կ՛ունենայ շնչարգելութիւն եւ մահ:
