Ինչպէ՞ս Կը Խեղաթիւրեն
Թուրքերը
Թուրք պատմագիր Քեաթիպ Չելեպիի աշխատասիրած «Ճիհան-Նիւմա» պատմա-աշխարհագրական աշխատութիւնը, որ լոյս տեսած է 1732-ին, թուրքերէն տպագրուած առաջին գիրքերէն մէկն է:
Գիրքին 41-րդ գլուխը նուիրուած է Հայաստանի, աւելի ճիշդ` Արեւմտահայաստանի, այսինքն` այն նահանգներուն, որոնք Կասրի-Շիրինի պայմանագրով (1639) մնացին Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ: Իսկ Արեւելեան Հայաստանի (Երեւանի, Նախիջեւանի եւ Ղարաբաղի խանութիւնները) մասին կը խօսի 39-րդ գլուխին մէջ, որ նուիրուած է Վրաստանի եւ Ազրպէյճանի քաղաքներու նկարագրութեան:
Անհրաժեշտ է դիտել տալ, որ աշխարհագրական եւ պատմական բնոյթի սխալներ գոյութիւն ունին Չելեպիի գործին մէջ: Օրինակ, Հայաստանի սահմաններու նկարագրութեան ատեն հեղինակը, ըստ պարսիկ եւ արաբ աշխարհագէտներու, կը հաղորդէ այդ մասին գոյութիւն ունեցող տարբեր տեղեկութիւններ եւ անոնց հիման վրայ կը գրէ, որ` «ներկայիս Մեծ Արմենիան բաղկացած է Վանի, Կարսի եւ Էրզրումի վիլայէթներէն, իսկ Փոքր Արմենիան` Ատանայի եւ Մարաշի վիլայէթներէն»:
Յայտնի է, որ Ատանայի եւ Մարաշի վիլայէթները պատմականօրէն չեն մտած Փոքր Հայքի սահմաններուն մէջ: Փոքր Հայք կը գրաւէր հռոմէական Կապադովկիա նահանգին այն մասը, որ կ՛ընդգրկէ Գայլ գետին վերին եւ միջին աւազանները, Ալիս գետին վերին հոսանքին շրջանները եւ Տեւրիկ գետին աւազանը ամբողջութեամբ: Ինչ կը վերաբերի Ատանայի վիլայէթին, կը մտնէր Կիլիկիայի հայկական թագաւորութեան սահմաններուն մէջ ԺԱ.-ԺԳ. դարերուն, իսկ Մարաշ երբեմն մաս կազմած է Կիլիկիոյ, երբեմն ալ եղած է ինքնավար հայկական իշխանապետութիւն մը:
Վերջին շրջանին Անգարայի թրքական պատմութեան ընկերութիւնը` «Թիւրք թարիհ քուրումու», յատուկ ուշադրութիւն կը դարձնէ Թուրքիոյ պատմութեան վերաբերող պատմական նիւթերու հետազօտութեան եւ հրատարակութեան գործին: Սակայն ժամանակակից թուրք պատմաբանները կը խեղաթիւրեն պատմական դէպքերը: Յատկապէս կը ճգնին ժխտել Արեւմտահայաստանի գոյութիւնը: Օրինակ, 1957-ին, Քեաթիպ Չելեպիի մահուան 30-ամեակին առիթով Անգարայի մէջ լոյս տեսաւ ժամանակակից թուրք պատմաբաններու հաւաքածոն: Այդ հաւաքածոյին մէջ Համիտ Սատի Սելենի գրչին պատկանող ուսումնասիրութիւն մը կայ «Ճիհան-Նիւմա»-ի վերաբերեալ: Այդ ուսումնասիրութեան մէջ նոյնութեամբ արտագրուած են Չելեպիի յիշատակած բոլոր երկիրներուն անունները, սակայն շատ յստակ գրուած «Արմենիա երկրի մասին» խորագիրը դարձած է «Արեւելեան Անատոլիա»:
Աւելի՛ն. 1957-1963 Պոլսոյ մէջ լոյս տեսաւ «Օսմանեան ընդարձակ պատմութիւն» խորագիրը կրող վեցհատորեայ աշխատութիւնը, որ կը բովանդակէ Թուրքիոյ պատմութեան վերաբերեալ նիւթերը` սկիզբէն մինչեւ 1923: Այդ բազմահատորեակին մէջ լայն գիծերով օգտագործուած են Թուրքիոյ մէջ գտնուող հարուստ դիւանաթուղթերը, փաստաթուղթերը եւ յատկապէս միջնադարեան թրքական աղբիւրները: Այդ հատորներուն մէջ օգտագործուած են նաեւ Քեաթիպ Չելեպիի աշխարհագրական եւ պատմական բոլոր աշխատութիւնները: Գրքին մէջ, պատմական դէպքերու նկարագրութենէն զատ, պարբերաբար ներկայացուած են ծանօթագրութիւններ պատմական ծանօթ դէմքերու, տարազներու, օսմանեան կայսրութեան ներքին կառուցուածքի, անոր սահմաններուն մէջ մտնող երկիրներուն եւ այլ հարցերու վերաբերեալ:
Բայց ո՞ւր է Հայաստանը…
Թուրք պատմաբանները, հաւատարիմ մնալով պատմութիւնը խեղաթիւրելու իրենց առանձնայատուկ «արուեստին», չարամիտ կերպով ոչ մէկ տող յատկացուցած են Հայաստանի` կարծելով, որ այս ձեւով մոռացութեան կ՛ենթարկեն պատմական Հայաստանի գոյութիւնը: Միայն վեցերորդ հատորին մէջ թռուցիկ կերպով կը խօսուի հայերու` Թուրքիոյ մէջ մշտապէս լաւ ապրելու (?) եւ ԺԹ.-Ի. դարերուն տեղի ունեցած հայկական շարժումներու մասին, որոնք, հեղինակներու կարծիքով, պատճառ դարձած են հայեւթուրք զանգուածներու «փոխադարձ» (?) կոտորածներու:
Որքան ալ որ թուրք ժամանակակից պատմաբանները աշխատին անտեսել եւ խեղաթիւրել Հայաստանի նահանգներու մասին «Ճիհան-Նիւմա»-ի մէջ գրուածները, այսուհանդերձ, թուրք պատմագիրին վկայութիւնները կը մնան անժխտելի փաստ եւ իրողութիւն:
Ա. ՓԱՓԱԶԵԱՆ
Մացնեֆի Կորովի Ճառը
Խոստացած էինք տալ հատուածներ այն ճառէն, որ ֆրանսական «ՔՈՄՊԱ» թերթի աշխատակից Կապրիէլ Մացնեֆ խօսած է Փարիզի մէջ, «Հայ դատի օր»-ուան առթիւ.
Հայ դատին հանդէպ հետաքրքրութիւնս ու համակրանքս զարմանալի չեն երբեք: Կը կարծեմ, որ չի կրնար գտնուիլ ճշմարտութեան եւ արդարութեան ծարաւի մարդ մը, որ անզգայ մնայ հայ ժողովուրդին եղերական ճակատագրին եւ անտարբեր` անոր տառապանքներուն, պահանջներուն եւ յոյսերուն հանդէպ: Եթէ զարմանալի բան մը կայ, այդ ալ, ընդհակառակն, այն լռութիւնն է, որ շատ յաճախ Արեւմուտքի եւ մասնաւորաբար Ֆրանսայի մէջ ցոյց կը տրուի հայկական պահանջներուն հանդէպ:
Այս լռութիւնը բազմապիսի պատճառներ ունի: Ոմանք քաղաքական են, ինչպէս Թուրքիոյ գրաւած առանձնաշնորհեալ դիրքը` Ատլանտեանի զինակցութեան մէջ: Փակագծի մէջ ըսենք, որ թուրքերը` դարերով քրիստոնեայ ջարդած այս մարդիկը, յանկարծ, Սպիտակ տան եւ Սի. Այ. Էյ.ի օրհնութեամբ, կը դառնան արեւմտեան քաղաքակրթութեան մեծ պաշտպանները. ամէնէն տարօրինակ խեղկատակութիւնը ժամանակակից պատմութեան: Արիւնալի զաւեշտ մը, որ չի խնդացներ մեզ:
Միւս պատճառները հոգեբանական են: Օրինակ` սնոպիզմը: Չի բաւեր, որ դատ մը արդար ըլլայ` շահագրգռելու համար: Պէտք է նաեւ նորոյթ ըլլայ: Հայկական հարցը «նորոյթ» չէ: Կայ նաեւ մտաւորական վատութիւնը: Պայմանները պակսած են: Այսօր ոչ ոք կ՛ուզէ մեռնիլ Միսոլոկիի մէջ, եւ հազուագիւտ են անոնք, որ անխոհեմ գրութեամբ մը կամ անպատեհ յայտարարութեամբ մը ուզեն գէշ ըլլալ օտար կառավարութեան մը, այս պարագային` թրքական կառավարութեան հետ:
Այս յոռետես նկատումները յուսահատութեան պատճառներ կու տա՞ն հայերուն: Անշո՛ւշտ ոչ: Թշնամի ուժերու դիմաց հայերը անշուշտ թիւով քիչ են, բայց մարդկութեան ծագումէն ի վեր մեծ գործերը եղած են միշտ հեղինակութիւնը փոքրամասնութիւններու, կամ մենաւոր հանճարներու: Հայկական պետութիւն մը այսօր երազ կը թուի, բայց պատմութիւնը մեզ զարմացնելէ չէ դադրած եւ օրինակները բազմաթիւ են:
Գերմանիան այսօր ուրացած է Հիթլերի, Հիմլերի եւ Հայնրիխի ոճիրները: Կ՛ուզենք հաւատալ, որ նոր սերունդներու թուրքերը պիտի չուզեն կապուած մնալ ամօթալի անցեալի մը: Կ՛ուզենք յուսալ, որ այսօր տասը, տասնհինգ կամ քսան տարեկան եղող թուրքերը պիտի չուզեն յաւիտենապէս իրենց ճակատին պահել նախատական, անպատուաբեր խարանը Թալէաթ փաշայի ոճիրներուն:
