ԳԷՈՐԳ ԴԱՐԲԻՆԵԱՆ
Իրանի նախագահ Հասան Ռոհանիի երկար սպասուած այցը Հայաստան կայացաւ: Նրան ընդունեցին արարողակարգի ամենաբարձր մակարդակով` ընդգծելով, թէ Հայաստանը որքան բարեկամաբար է տրամադրուած դարաւոր հարեւանի նկատմամբ, եւ թէ որքան շահագրգռուած է նրա հետ բոլոր ուղղութիւններով յարաբերութիւնները խորացնելու հարցում:
Ռոհանիի այցը խոստանում է բեկումնային դառնալ ինչպէս երկկողմ բազմաբեւեռ յարաբերութիւնների խորացման համար, այնպէս էլ տարածաշրջանում ներկայիս քաղաքական հաշուեկշռի փոփոխման առումով:
Տնտեսական Եւ Հաղորդակցութեան Ճեղքումը
Սերժ Սարգսեանի եւ Հասան Ռոհանիի բանակցութիւնների արդիւնքն ամփոփող յայտարարութիւնից ակնյայտ է դառնում, որ կողմերը համաձայնութեան են եկել Հայաստանին մատակարարուող իրանական կազի ծաւալներն աւելացնելու հարցում: Որպէս դրա ապացոյց` Մեղրիում եւ Ագարակում տեղի ունեցաւ իրանական կողմի դրամաշնորհով կառուցուած կազի բաշխման ցանցի պաշտօնական բացումը: Դրանով Հայաստանը, թէկուզ փոքր քայլերով, սկսում է կազաուժանիւթային աղբիւրների բազմացման գործընթացը:
Ըստ ամենայնի, պայմանաւորուածութիւններ են ձեռք բերուել Հայաստանով իրանական կազի տարանցման վերաբերեալ: Յամենայն դէպս յայտարարութեան մէջ նշւում է, որ նախագահները կարեւորել են «կազի եւ ելեկտրականութեան բնագաւառում երկկողմ եւ բազմակողմ համագործակցութեան ընդլայնումը»:
Դեռ մինչեւ Հայաստան ժամանելը Ռոհանին Թեհրանում տուած ճեպազրոյցում ընդգծել էր, որ Հայաստանի միջոցով իրենք կարող են հասանելիութիւն ապահովել դէպի Սեւ ծով, իսկ այնտեղից` արեւմտաեւրոպական շուկաներ: Խօսքը վերաբերում է թէ՛ հաղորդակցութեան ենթակառուցուածքներին եւ թէ՛ կազի ու ելեկտրական հոսանքի տարանցմանը: Հայաստանեան ուղղութիւնը Թեհրանի համար նախընտրելի է համեմատաբար կարճ եւ անվտանգ լինելու պատճառով:
Որ Իրանի նախագահի այցի հիմնական նպատակներից մէկն այս հարցում Երեւանի հետ համաձայնութեան հասնելն էր, հաստատում է նաեւ այսօր կայացած հայ-իրանական գործարար խորհրդաժողովին ԻԻՀ Առեւտրաարդիւնաբերական պալատի նախագահ Ղոլամհոսէյն Շաֆէի արած այն պնդումը, թէ ուժանիւթի ոլորտում Իրանից Եւրոպա կազ արտահանելու ծրագրում Հայաստանի Հանրապետութիւնն կարող է ազդեցիկ եւ յարատեւ դերակատարութիւն ունենալ: Այս առումով եւս, կարծես թէ կողմերը ճեղքում են ապահովում: Սարգսեան-Ռոհանի համատեղ յայտարարութեան մէջ շեշտւում է. «… Նախագահներն ընդգծեցին Հիւսիս-հարաւ միջազգային միջանցքի շրջանակներում Հայաստանի եւ Իրանի տարածքներով Պարսից ծոցը Սեւ ծովի հետ կապող միջազգային փոխադրամիջոցների եւ տարանցիկ ուղիների օգտագործման անհրաժեշտութիւնը»: Սա չափազանց կարեւոր ընդգծում է:
Խնդիրն այն է, որ ցայսօր նման ռազմավարական-նախագծերի իրականացման հիմնական խոչընդոտ է համարուել Ռուսաստանից Հայաստանի կախուածութեան պատճառով վերջինիս բաւականաչափ ոչ անկախ արտաքին քաղաքականութիւն ունենալը: Եթէ դրա մասին հիմա յիշատակւում է համատեղ յայտարարութեան մէջ, պէտք է ենթադրել, որ Երեւանն ինչ-որ կարեւոր պատնէշ է յաղթահարել, ինչով էլ, գուցէ, պայմանաւորուած է Ռոհանիի այս այցը:
Անցած մէկ տարուայ ընթացքում Երեւանում, Թեհրանում չորս անգամ անցկացուել են գործարար համաժողովներ: Սա ինքնին խօսում է առեւտրատնտեսական գործակցութեան նոր ոլորտներ, նոր հեռանկարներ գտնելու կողմերի շահագրգռուածութեան մասին: 2015թ. Հայաստան-Իրան առեւտրաշրջանառութիւնը կազմել է 276 միլիոն տոլար, որը Հայաստանի առեւտրաշրջանառութեան ընդամէնը 6 տոկոսն է: Թէ ի՛նչ արդիւնքներ են տուել այդ համաժողովները, պարզ կը լինի 2016թ. արդիւնքների ամփոփումից: Սակայն ակնյայտ է, որ այս ոլորտում Հայաստանն Իրանին հետաքրքրում է հիմնականում երկու պատճառով: Նախ` ազատ առեւտրի գօտի ստեղծելու եւ երկրորդ` դէպի ԵԱՏՄ շուկաներ դուրս գալու հաղորդուղի լինելու հնարաւորութիւններով:
Ռոհանին Հայաստանից յետոյ այցելելու է նաեւ Ղազախստան եւ Խըրխըզի: Այս երթուղին վկայում է, որ նրա այցը եւրասիական տնտեսական համարկման հեռանկարների շրջագիծի մէջ է: Այն, որ շրջագայութիւնը Ռոհանին սկսել է Հայաստանից, նշանակում է, որ յենակէտի դերում Իրանը նախապատուութիւնը տալիս է հայաստանեան «միջանցքին»: Դա ունի թէ՛ տնտեսական եւ թէ՛ քաղաքական հիմնաւորում: Նախ` Իրանը ԵԱՏՄ-ի հետ ցամաքային կապ ունի միայն Հայաստանով: Երկրորդ` Հայաստանը թէ՛ ԵԱՏՄ-ի եւ թէ՛ եւրոպական շուկաներ դուրս գալու կապող օղակ դարձնելով` Իրանը զգալիօրէն մեծացնում է Հայաստանի տարածաշրջանային քաղաքական դերը եւ ապահովում թուրք-ազրպէյճանական շրջափակման ճեղքումը: Հայաստանեան տնտեսութեանը շնչելու օդ տալով` Թեհրանն էականօրէն փոխում է ուժերի յարաբերակցութիւնը տարածաշրջանում եւ եւրասիական տարածքում դառնում առաջնային խաղացող:
Որքանո՞վ այս ամէնը կը կենսագործուի, դեռեւս պարզ չէ: 2017թ. մայիսին Իրանում տեղի են ունենալու նախագահական ընտրութիւններ: Այն կարող է գցել սկսուած գործընթացների թափը : Սակայն փաստը, որ չնայած դրան, Ռոհանին Սերժ Սարգսեանին հրաւիրել է պաշտօնական այց կատարել Իրան, փաստում է երկկողմ յարաբերութիւնները որակական նոր եւ ռազմավարական մակարդակ տեղափոխելու ցանկութիւնը: Հայաստանի նախագահի այդ այցն էլ պէտք է, թերեւս, արտացոլացնի Երեւանում ձեռք բերուած համաձայնութիւնների գոնէ նախնական արդիւնքները:
Քաղաքական Եւ Տարածաշրջանային Ճեղքումը
Ռոհանիի այս այցը տեղի ունեցաւ տարածաշրջանային մի շարք կարեւոր իրադարձութիւնների խորապատկերին: Նախ` մինչ այդ Ազրպէյճան էր այցելել Իրանի ոխերիմ թշնամին համարուող Իսրայէլի վարչապետ Փենիամին Նեթանիահուն: Նրան Պաքւում ցուցաբերուած ջերմ ընդունելութիւնը Թեհրանում գնահատել են իրենց նկատմամբ Ազրպէյճանի ոչ բարեկամական վերաբերմունքի դրսեւորում: Այցի նախօրէին Թուրքիայում Իրանի դիւանագիտական ներկայացուցչութիւնների մօտ տեղի էին ունեցել զանգուածային բողոքի ցոյցեր, ինչի պատճառով անգամ այդ երկում Իրանի դեսպանը ետ էր կանչուել Թեհրան: Առհասարակ, չնայած արտաքուստ հանդարտութեանը, թուրք-իրանական յարաբերութիւնները խորագոյն ճգնաժամի մէջ են` պատրաստ պայթելու: Թուրքիան աներեւոյթ դաշինք է կազմել Սէուտական Արաբիայի եւ Քաթարի հետ` ընդդէմ շիական Իրանի` ամէն կերպ կղզիացնելով վերջինիս իսլամական աշխարհում, դարձնելով թիրախ: Այս տարի, ապրիլին, Պոլսում կայացաւ «Իսլամական քոնֆերանս» կազմակերպութեան այն գայթակղեցուցիչ համաժողովը, որտեղ ընդունուեց Սիրիայում եւ որոշ մահմետական երկրներում Իրանի գործողութիւնները որպէս ահաբեկչութիւն որակող յայտարարութիւնը: Ի դէպ, այդ համաժողովում Ռոհանին փաստացի Թուրքիային եւ Ազրպէյճանին քննադատեց կազմակերպութեան համաժողովներն իրենց տեղական հակամարտութիւնները քննարկուելու հարթակ դարձնելու համար` ակնյայտօրէն նկատի ունենալով նաեւ ԼՂ հիմնահարցի շահարկումը: Թերեւս նաեւ դա նկատի ունէր Սերժ Սարգսեանը, երբ Ռոհանիին Երեւանում շնորհակալութիւն էր յայտնում ԼՂ հարցում ունեցած հաւասարակշիռ դիրքորոշման համար: Իրականում Իրանը ԼՂ հարցում միշտ հանդէս էր գալիս Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան այսպէս ասած` «վերականգնման» դիրքերից: Չի բացառւում, որ հակաիրանական այս վարքագծով Պաքուն եւ Անգարան ստիպել Թեհրանին իրականում գնալու այս հարցում մօտեցումները որոշակիօրէն փոխելուն: Յամենայն դէպս նրանք Հայաստանին այս ուղղութեամբ աշխատելու («Ճակատ») են տալիս: Ամէն դէպքում այդ դրսեւորումները Իրանի համար էականօրէն բարձրացնում են Հայաստանի` որպէս միակ յուսալի հարեւանի եւ հաւանական բնական դաշնակցի համարումը: Չնայած Երեւանում Ռոհանին զերծ մնաց Պաքուին կամ Անգարային ուղղուած որեւէ ուղերձից, ինքնին Հայաստան այցելութիւնը եւ այս կարգի պայմանաւորուածութիւնների ձեռբերումն արդէն կարելի է համարել Թեհրանի արձագանգը: Այս զուսպ վարքագիծը Երեւանի համար շատ աւելի նախընտրելի է, որովհետեւ հակառակ դէպքում` տպաւորութիւն էր ստեղծուելու, թէ Իրանը պարզապէս Հայաստանը որպէս հարթակ է օգտագործում կամ շահագործում Իսրայէլի, Ազրպէյճանի, Թուրքիայի կամ Միացեալ Նահանգների հետ իր յարաբերութիւնների պարզման համար:
«Երկիր»
