«Բագին»-ի Զրոյցները Բ.
Սփիւռքահայ Գրագէտին Կազմաւորման
Եւ Յարատեւման Նախապայմանները
Զեկուցաբար` Յ. Գեղարդ
«Բագինի զրոյցներ»-էն երկրորդը տեղի ունեցաւ շաբաթ, 5 նոյեմբերին: Զեկուցաբերն էր Յ. Գեղարդ, որ գրականութիւնը սահմանելէ ետք իբրեւ ընկերային երեւոյթ` խօսեցաւ հայ մարդուն ընկերային ներկայ վիճակին մասին, ուրուագծեց անոր դժուարութիւնները, երբեմն հանգստաւէտ պայմանները, ու առօրեայէն դուրս ունեցած անոր հետաքրքրութիւններն ու աղերսը` իր ժողովուրդին, Հայ դատին ու մշակոյթին հետ: Սփիւռքահայ գրագէտին միջավայրը այս է ու հոս է, որ պիտի կազմաւորուի ու ստեղծագործէ անի:
– Սփիւռքահայ գրագէտ բնորոշումը, ըսաւ զեկուցաբերը ինքնին կը հերքէ արդէն հայրենի հողին նախապայմանը: Սփիւռքահայը պապենական հողէն հեռու կ՛ապրի եւ հետեւաբար ուրիշ հողի վրայ պէտք է դնէ իր ոտքը, կոխէ իր իրականութեան վրայ եւ իր գրականութեամբ տայ ի՛ր իրականութիւնը:
Գրագէտի կազմաւորման մէջ կրնայ նշանակալից դեր կատարել դպրոցը, անշուշտ հայկական երկրորդական վարժարանը, իր ներշնչեալ ուսուցիչներով: Զանցառելի չէ նաեւ ընտանիքին դերը: Նոյն հարցին կրնան նպաստ մը բերել նոյնպէս գրական մրցանակները:
Սփիւռքահայ գրագէտը պէտք է գիտնայ, թէ ինք իր գրականութեամբ պիտի չշահի իր կեանքը: Ճգնաւորի, մարտիրոսի ճակատագիր մըն է իրը եւ կ՛աշխատի կոչումի մը մղումով: Այս նուիրումով է միայն, որ կրնայ գոյատեւել գրագէտը, այսինքն` սփիւռքի գրականութիւնը:
Զեկոյցէն ետք ներկաներուն կողմէ արտայայտուեցան հետեւեալ կարծիքները.
– Դպրոցը նախապայման չէ, նախապայման չէ նոյնիսկ հայերէն գիտնալը, հայ գրագէտ կամ սփիւռքահայ գրագէտ դառնալու համար: Հասկնալի է անշուշտ, որ որոշ չափով հայերէն պէտք է գիտնալ, բայց կատարեալ լեզուագիտութիւն մը անհրաժեշտ է: Անհրաժեշտ չէ նաեւ հայ երկրորդական վարժարան մը աւարտելը. նախակրթարան միայն տեսած տղան ալ կրնայ լաւ գրագէտ դառնալ, եթէ իր մէջ ունի անհրաժեշտ խմորը, ընթերցանութեան կիրքը: Սփիւռքի իրականութեան մէջ ամէնէն աւելի պակսողը ընթերցողն է:
– Գրագէտը երբեք չի գրեր ընթերցողին համար:
– Սփիւռքահայ գրագէտին կազմաւորման համար պակսող միջոցները երկուք են. Ա) Խստապահանջ մօտեցում, Բ) Մթնոլորտ: Վարժարաններէն ներս թէ հանրային բեմերուն վրայ անհրաժեշտ է ցոյց տալ խստապահանջ մօտեցում մը: Չխանդավառուիլ սովորական գրութիւններով: Հայրենասիրական կամ ազգային ապրումներու սոսկական առկայութիւնը պէտք չէ խաբէ մեզ: Պէտք է արուեստ փնտռել ամէն գրուածքի մէջ, գեղեցկութիւն, խորութիւն:
– Ամէնէն աւելի հարկ է շեշտը դնել գրական մթնոլորտին վրայ: Սփիւռքի գրականութեան պակսածը մթնոլորտն է: Ուժ տալ զրոյցներուն, գրական խմբակներու մէջ ստեղծել խորունկ հետաքրքրութիւն եւ ցուցական ու մակերեսային բարքերը իջեցնել իրենց նուազագոյնին:
– Ընթերցող հասարակութեան մը գոյութիւնը կամ գրքի վաճառումը նախապայմաններ չեն:
– Գրագէտի կազմաւորման համար այս զրոյցը, ինչպէս նման բոլոր զրոյցները աւելորդ են: Գրագէտին կազմաւորման նախապայման գոյութիւն չունի:
– Մեր ներկայ պայմաններուն մէջ, չափազանցուած խստապահանջութիւն մը կրնայ ամլութեան դատապարտել մեր երիտասարդ գրողները: Պէտք չէ մոռնալ, որ մեր գրողները չեն կրնար արհեստով գրող դառնալ, որով երիտասարդ գրողներ պատրաստելու եւ դէպի գրականութիւն բերելու համար գոնէ բարոյական վարձատրութիւնը անհրաժեշտ է:
– Իրողութիւնը այն է, որ մենք սփիւռքահայ անունը մեր վրայ առած ըլլալով հանդերձ, դեռ սփիւռքահայ չենք դարձած: Սփիւռքահայ ենք անոր համար, որ Հայաստանէն դուրս կ՛ապրինք: Մինչդեռ պէտք է իրապէս սփիւռքահայ դառնանք եւ ամբողջովին ստանձնենք մեզ շրջապատող կեանքին պայմանները ու դուրս գանք լուսանցքէն: Սփիւռքահայու իրական տիպարը պէտք է երեւան գայ նախ եւ ապա տրուի արուեստի միջոցներով:
– Շրջապատը, երկիրը մեծ կարեւորութիւններ չեն ներկայացներ. Պոլիսը գրական սերունդ մը տուաւ, սակայն այդ սերունդը նոյնացած չէր Պոլսոյ միջավայրին հետ: Մէկ-երկու բացառութիւններով Պոլսոյ մէջ ստեղծագործած մեր լաւագոյն գրագէտներուն գործերէն միանգամայն կը բացակայի Պոլիսը:
– Պոլիսը իր ետին ունէր իր իրականութիւնը` գաւառը, եւ գաւառէն մշտապէս հոսող ապրումներն ու պահանջներն էին իր իրականութիւնը: Սփիւռքը այդ միջավայրը չունի: Հետեւաբար պարտաւոր է իր իրականութեան մէջ մխրճուիլ` իրական գրագէտներ տալու համար:
– Պէտք է անդրադառնալ, որ երբ սփիւռք կ՛ըսենք եւ սփիւռքահայ գրագէտ, մեր աչքին առջեւ կը ներկայանան երեք սերունդներ. Ա) Վերապրող սերունդը, որ կապ չունի մեր իրականութեան հետ: Բ) Շահնուրի, Սարաֆեանի սերունդը եւ` Գ) Եդուարդ Պոյաճեանի սերունդը, որ իր կարգին, ամբողջովին կտրուած չէ հայրենի հողէն ու անոր զգայնութիւններէն: Չորրորդ, այսինքն նոր կազմաւորուող սերունդն է, որ ամբողջովին պիտի ըլլայ նոր պայմաններու արդիւնք եւ այս սերունդին գրականութիւնն է, որ կարելի պիտի ըլլայ կոչել զուտ սփիւռքահայու գրականութիւն:
– Սփիւռքահայ մեր կեանքին մէջ, գրագէտներու կազմաւորման համար, հիմնական նախապայմանը մթնոլորտն է: Ան է, որ հիմնովին կը պակսի: Միւս բոլոր պայմանները կան` դպրոց, թերթեր, գրական շրջանակներ, սակայն գրական մնայուն մթնոլորտը պակաս է:
– Կը պակսի նաեւ հայ գրագէտին ուրիշ բան մը` անկեղծութիւնը, իր ներքին տառապանքներուն մասին անկեղծօրէն արտայայտուելու քաջութիւնը:
– Գրականութեան եւ գրագէտի կազմաւորման նպաստող մթնոլորտ մը առաջացած է արդէն «Բագին»-ի խմբագրական սրահին մէջ, ուր տասնհինգ օրը անգամ մը հաւաքուող երիտասարդներու եւ գրասէրներու մասնակցութեամբ տարուած ճիգը սկսած է արդէն տալ իր պտուղները:
Խմբագրական
Վաղուան Համար
Ընթացիկ գործածութեան մէջ բառերը յաճախ կը կորսնցնեն իրենց սկզբնական իմաստը: Անհրաժեշտ է պարբերաբար կատարել ճշդում մը` հետեւելու համար անոնց հոլովոյթին, քաղաքական մարդոց եւ ժողովուրդներու մտածողութեան մէջ:
Այս պարագային մէջ կ՛իյնայ «խաղաղ գոյակցութիւն» տարազը, որ տասնամեակներէ ի վեր բերնի ծամոց դարձած է, մասնաւորաբար` խորհրդային վարիչներուն համար:
Խորհրդային վարչակարգի յիսնամեայ կեանքին մէջ այս տարազը շարունակ իմաստ եւ նպատակ փոխած է` յանգելու համար այսօրուան կացութեան, երբ գլխաւորաբար կը հիմնուի պատերազմի անկարելիութեան վարկածին վրայ` մահասփիւռ զէնքերու գիւտին պատճառով:
1917 թուականին, երբ Լենին հաշտութեան անջատ դաշնագիր կը կնքէր քայզերական Գերմանիոյ հետ, կ՛առնէր առաջին քայլերը խաղաղ գոյակցութեան քաղաքականութեան, որ այդ օրերուն անհրաժեշտ նկատուած էր համայնավար վարիչներուն` «Յեղափոխութեան հայրենիքին» փրկութեան համար:
Պարագան նոյնն է նաեւ քեմալական Թուրքիոյ հետ կնքուած դաշնագրին, որուն սիրոյն Մոսկուա հրաժարեցաւ հայկական հողերէն:
«Խաղաղ գոյակցութեան» ըմբռնումը գետին շահեցաւ 1922-էն ետք, երբ դրամատիրական երկիրները հրաժարեցան խորհրդային երկրին հանդէպ կիրարկած իրենց միջամտողական քաղաքականութենէն, իրաւապէս ճանչցան Մոսկուան եւ միջպետական յարաբերութիւններ հաստատեցին հետը:
Քրեմլինի համար, սակայն, խաղաղ գոյակցութիւնը, որ յեղափոխական Ռուսիոյ գոյատեւման միակ երաշխիքը կը հանդիսանար, հետզհետէ սկսաւ օգտագործուիլ դրամատիրական երկիրներուն մէջ համայնավարական եւ աւերիչ շարժումները քաջալերելու համար: Կիրարկելով հանդերձ խաղաղ գոյակցութիւնը, խորհրդային վարիչները չէին հրաժարեր միջազգային յեղափոխութեան իրենց նպատակներէն, նոյնիսկ կը յայտարարէին, հիմա ալ չեն քաշուիր յայտարարելու, թէ իրենց հիմնական ծրագիրն է թաղել դրամատիրական վարչակարգերը եւ անոնց փլատակներուն վրայ կերտել միջազգային ընչազրկութեան տիրապետութիւնը:
Այս հակասութեան պատճառով, ներկայիս տարօրինակ կացութիւն մը ստեղծուած է աշխարհի մէջ, կացութիւն մը, որ ո՛չ պատերազմ է, ո՛չ ալ խաղաղութիւն: Կարելի է ըսել` պատերազմական խաղաղութիւն, զինեալ խաղաղութիւն, որ հրաբուխի վրայ կը պահէ ժողովուրդները, կը քայքայէ ջիղերը եւ ծնունդ կու տայ ընկերային արտառոց երեւոյթներու:
Ի՞նչ կրնայ ըլլալ խաղաղ գոյակցութեան ապագան: Ի՞նչ կրնան ըլլալ համայնավարական աշխարհին եւ դրամատիրական կարգերու յարաբերութիւնները յառաջիկային: Հոս կը սկսի ենթադրութիւններու սահմանը, որմէ անդին ոչ ոք պիտի ուզէր քայլ մը առաջ նետել, բացի անշուշտ` քաղաքական կեանքի բախտագուշակներէն, որոնց դիմանկարը նոյնն է քիչ մը ամէն տեղ:
Կասկած չկայ, որ նոր իրողութիւններ նոր դէպքերու առջեւ պիտի դնեն վաղուան աշխարհին ղեկավարները: Այս վերջինները դատապարտուած են հետզհետէ ըլլալու աւելի մասնագէտ, քան` զանգուածներ վարողներ, որովհետեւ իրենց սեղանին վրայ գալիք հարցերը կը կարօտին լուրջ եւ մասնագիտական պատրաստութիւններու:
Վաղուան աշխարհը կրնայ բոլորովին տարբեր ըլլալ այսօրուանէն: Նոր կարելիութիւններ եւ նոր խնդիրներ անպայման պիտի ներկայանան ժողովուրդներուն եւ անոնց առաջնորդներուն: Այդ պարագային, պիտի աճին ու բարգաւաճին այն ժողովուրդները, որոնք լաւագոյն զէնքերով պատրաստուած են գալիքին: Այս պատրաստութիւնը կ՛ենթադրէ լայն հորիզոններ` մտածողութեան եւ ըմբռնումի, արտակարգ հեռատեսութիւն եւ խիզախութիւն:
Բարեշրջութեան օրէնքով, որուն ընթացքը դարուս արագութեան թափը առած է, այսօրուան բարդութիւններն ու դժուարութիւնները ճղճիմ հաշիւներու սահմանին մէջ կրնան մտնել` ժողովուրդները դնելով նոր հարցականներու առջեւ, նոր մտահոգութիւններու տագնապին մէջ: Էականը պատրաստ ըլլալն է: Դարուն հետ քալելը: Ժամանակին պարտական չմնալը: Եւ ասիկա իրական է բոլորին համար: Մեծ թէ փոքր ժողովուրդներուն: Որովհետեւ մեծութեան չափանիշներն ալ անփոփոխ չեն, ինչպէս փոփոխական է ամէն բան մարդկային կեանքին մէջ:
