Ջաւախքի Հայ Գաղութը
Ջաւախք: Արդեօք հայը իրաւունք չունի՞ երկրորդ Սասուն անուանելու լեռնային այս երկիրը, որու ժողովուրդին աննկուն կամքն ու ազատութեան տենչը ժողովրդական աւանդութիւններու նիւթ դարձած են:
Զաքարեան Երկայնաբազուկներու շնորհիւ Ջաւախքը եւ Սամցխէն (այսօրուան Ախալցխայի շրջանը) յաջողեցան պահպանել իրենց ինքնուրոյնութիւնը եւ օտար հրոսակներուն առջեւ փակել Վրաստանի հարաւային շրջանները: Բայց, ի վերջոյ, թրքական ցեղերը նուաճեցին Ջաւախքը, ասպատակեցին զայն, հուրի եւ սուրի մատնեցին ամէն ինչ:
1828-էն ետք հայ գաղթականներ, մասամբ Արտահանէն, հաստատուեցան Ջաւախքի մէջ: Վերստին սկսաւ եռուն կեանքով ապրիլ Գուգարքի այս ծայրագաւառը: Շէնցան գիւղերը, իսկ հիմնայատակ կործանած բերդաքաղաքին հարաւ-արեւելքը հիմնուեցաւ նոր քաղաքը` Ախալքալաք անունով: Հոս 1836-ին Կարապետ արքեպիսկոպոսի ջանքերով կարգ ու կանոնի դրուեցաւ դպրոցական գործը: Քաղաքներուն եւ գիւղերուն մէջ հիմնուեցան հայկական դպրոցներ, կառուցուեցան եւ վերաշինուեցան եկեղեցիներ, հիմնուեցան տպարաններ, կազմակերպուեցաւ թատերախումբ, սկսաւ հրատարակուիլ «Ջաւախք» գաւառաթերթը:
Ա. Համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին գաւառին մէջ կը բնակէին շուրջ հարիւր հազար հայեր: Բայց հետագային շրջանի հայերը ստիպուեցան երկու անգամ բռնել գաղթի ճամբան:
Հին, բայց նորոգ Ջաւախքը այժմ իրարու կը կապէ Ախալքալաքի եւ Բոգդանովկայի շրջանները:
Բազմազան է Ջաւախքի եւ Հայաստանի մշակութային կապը: Զոյգ շրջաններուն մէջ կան մօտաւորապէս հարիւր հայկական դպրոցներ, ուր կը սորվին աւելի քան 24 հազար երեխաներ: Մատաղ սերունդին դաստիարակչական գործը կ՛իրականացնեն 2017 մանկավարժներ: Վրաստանի հայկական դպրոցներուն նման` այստեղի ազգային կրթարանները եւս կ՛առաջնորդուին Հայաստանի ուսումնական ծրագրով եւ կ՛օգտուին հայաստանեան դասագիրքերէն:
Ուսուցիչներուն մեծ մասը աւարտած է Ախալքալաքի հայկական մանկավարժական ուսումնարանը, իսկ 650 հոգի` Երեւանի բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնները: Հազարներու կը հասնին այն ուսանողները, որոնք իրենց բարձրագոյն կամ մասնագիտական կրթութիւնը առած են Երեւանի մէջ:
Գիւղերուն մէջ կան 61 գրադարաններ, որոնք ընթերցողներուն տրամադրութեան տակ դրած են 275.312 գիրքեր: Ջաւախքի մէջ հրատարակուող «Փարոս» եւ «Արշալոյս» թերթերը իրենց էջերուն մէջ մշտապէս տեղի կու տան Հայաստանի մշակութային կեանքին նորութիւններուն:
Գիւղերուն մէջ կան յիսուն ակումբներ: Հայաստանէն բազմաթիւ խումբեր համերգներ, թատերական ներկայացումներ կու տան:
Ախալքալաքի եւ Բոգդանովկայի շրջաններուն մէջ կ՛ապրին մօտ 110.000 հայեր: Ժողովուրդին տարեկան աճը կը հասնի աւելի քան չորս հազարի: Ջաւախքի մէջ բոլորը կը գրեն եւ կը կարդան մեսրոպատառով, կը լսեն եւ կ՛երգեն Կոմիտասի, Եկմալեանի, Չուխաճեանի եւ այլ հայ երգահաններու ստեղծագործութիւնները, սրբութեամբ կը պահպանեն ազգային աւանդութիւնները:
ՄԿՐՏԻՉ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ
Նոթեր Ու Նետեր
Ամերիկեան Եւ Հայկական
Արիզոնա նահանգի տուրքի աւագ քննիչ մը իրեն ուղղուած յայտարարութիւններու պահարանները բացած ու պարունակութիւնները կարդացած ատեն զարմանալի ու զուարճալի անակնկալ մը կ՛ունենայ: Պահարանէ մը կը հանէ տարփածուի մը սիրային նամակը, որ անտարակոյս իրեն ուղղուած չէ, այլ չքնաղագեղ օրիորդի մը:
Քննիչը կ՛ըմբռնէ, որ եղածը պարզապէս պահարանի մը շփոթութեան արդիւնք է: Տուրքի յայտարարութիւնը գացած է սիրուհիին, իսկ սիրային նամակը եկած է իրեն:
Քննիչը, սակայն, սիրային նամակը կը շարունակէ կարդալ. չորս էջ է ու մանրատառ. գրուած է տաք, հաղորդական շունչով եւ լաւագոյն տրամադրութեամբ:
Իր ընդունած յայտարարութիւնները բաղկացած ըլլալով թշուառական թուանշաններէ` բերանփոխ մըն էր իրեն համար, շաքարաշատ այդ նամակը:
Ու կը կարդայ եւ կը ժպտի, ու կը ժպտի, եւ կը կարդայ…
Բայց յանկարծ, վերջաւորութեան մօտ, քննիչը կը դադրի ժպտելէ: Ընդհակառակն, յօնքերը կը խստացնէ, որովհետեւ հանդիպած է զինք շահագրգռող սա տողերուն.
– «Ամենասիրելիս, քիչ առաջ տաղտկալի գործի մը լծուած էի: Տուրքի քննիչին համար լեցուցի տարեկան յայտարարութիւնս: Բայց այդ խայտառակը անանկ վարպետօրէն պարկը խոթեցի` շահս քիչ ցոյց տալով, որ եթէ նոյնիսկ երկու անգամ սատանայ է, բան մը դուրս է կասկածէ, դարձեալ պիտի չկասկածի ինձմէ: Ու յայտարարութիւնս պիտի կլլէ իւղի պէս: Տուրքէն գողցած դրամովս քեզի ինչե՜ր պիտի առնեմ, ուրտեղե՜րը պիտի պտտցնեմ, ինչե՜ր պիտի կերցնեմ ու խմցնեմ»:
Տուրքի պաշտօնեան սիրային նամակը թղթատարով գրողին վերադարձնելով` կը ներփակէ երկտող մը, որուն մէջ գրած է.
– «Կարդացի ինծի համար ձեր գրած գովեստները, որոնք ցոյց կու տան ձեր գովելի անձ մը չըլլալը: Բայց` ատոնք ոչինչ: Դուք ձեր բերնով ակամայ խոստովանած եղաք, թէ խաբեբայ մըն էք, պարզապէս գող մը, կողոպտող մը` կառավարութիւնը: Մօտերս պիտի ընդունիք այցելութիւնը մասնաւոր քննիչի մը, որ խիստ քննութենէ մը պիտի անցընէ ձեր ներկայ ու անցեալ գործառնութիւնները եւ տարիներ տեւող ձեր խարդախութիւնները մէջտեղ պիտի հանէ: Եւ անշուշտ պիտի դատապարտուիք այնքան մեծագումար տուգանքի մը, որ կը ցաւիմ ըսելու, թէ ի վիճակի պիտի չըլլաք ձեր սիրեցեալին հետ մէյմէկ գաւաթ ուիսքի անգամ խմելու»:
Կրնաք երեւակայել համակ հուր ու բոց սիրահարին վիճակը, երբ աւագ քննիչին նամակը ընդունի: Պիտի կրակը մարի, մխայ ու մոխրանայ:
Այս դէպքով յիշեցի Փարիզ հաստատուած հայ երիտասարդ մը, որ հակառակ աշխատելուն ու ապրուստը լիովին շահելուն հեռուն գտնուող իր հարուստ հօրը լալկան նամակներ կը գրէր ու դրամ կը խնդրէր` առարկելով ապրուստի տարապայման սղութիւնը: Եւ կը ստանար ահագին դրամ:
Միւս կողմէ` թղթակցութեան մէջ էր Ամերիկա գտնուող ընկերոջ մը հետ, որուն կը պատմէր միշտ իր սիրային սխրագործութիւնները:
Անգամ մը, սակայն, շուարելով, հօրը նամակը կը դնէ Ամերիկայի իր ընկերոջ պահարանին մէջ, իսկ ընկերոջը գրած նամակն ալ կը դնէ հօրը հասցէագրուած պահարանին մէջ:
Եւ այդպէս, հայրը կը տեղեկանայ, որ տղան ունի զոյգ մը սիրուհի:
Հայրը ոչ միայն դադրեցուց դրամի առաքումը, այլ դադրեցուց նամակագրութիւնը:
Խաբեբան իր ըրած ձախաւերութեան տեղեկացաւ, երբ ամերիկաբնակ ընկերը ետ ղրկեց հօրը համար գրուած ու սխալմամբ իրեն ղրկուած նամակը:
Եզրակացութիւն. պահարանները փակելէ առաջ աչք մը նետեցէք նամակին մէջը գտնուող գրութեան: Իսկ եթէ խաբեբայ մըն էք, լաւ է, որ մոռնաք աչք մը նետել, որպէսզի բռնուիք ու խայտառակուիք` պատժուելով, տուժելով թէ՛ նիւթապէս, թէ՛ մանաւանդ բարոյապէս:
Զուտ Ամերիկեան
Ամերիկացի մը ամերիկուհիի մը հետ կը նշանուի տարի մը առաջ:
Ամերիկացին Ուաշինկթընի մէջ յոյժ կարեւոր գործի մը գլուխն է:
Ամերիկուհին ալ ուրիշ խիստ կարեւոր գործով մը կը գտնուի Ալճերիա, ուր պարտաւորուած է մնալ քանի մը տարի:
Ամերիկացին բացարձակապէս չի կրնար լքել իր գործը քանի մը շաբթուան համար:
Նոյն վիճակին մէջն է ամերիկուհին:
Ամերիկացիին համբերութիւնը հատած` հեռաձայնով կ՛ամուսնանայ իր նշանածին հետ:
Ամերիկուհին, ամուսնանալէն ետքը, քանի մը օրուան համար, միս մինակը, մեղրալուսնի ճամբորդութիւն մը կ՛ընէ` հետը ունենալով իր ամուսինին մենանկարուած լուսանկարը, ոսկեզօծ շրջանակով:
Ամերիկացին ալ երկու օրուան իր մեղրալուսինը կ՛անցընէ մեն մենակ, լռակեաց գիւղի մը մէկ պանդոկին սենեակին մէջ, սեղանին վրայ ունենալով իր կնոջ լուսանկարը, երիցս շրջանակուած, ոսկեզօծ փայտով, սպիտակ ծաղիկներով ու դափնետերեւներով: Ու մէկը միւսին ետեւէն բանալով ուիսքիի շիշերը, ըմպելով ու ծխելով եւ երազելով…
Դեռ որքա՜ն ամերիկութիւններ կրնան պատահիլ, այս այր ու կնոջ բազմազբաղութեան եւ հեռաւորութեան պատճառով:
Այրը կրնայ հեռու իր սրտահատորէն, զաւակներու հայր ըլլալ:
Կինը կրնայ, հեռու իր սիրեցեալ այրէն, զաւակներու մայր ըլլալ:
Տակաւին լաւ կամ գէշ` կրնան շատ ու շատ բաներ պատահիլ: Այո՛, ինչե՜ր կրնան ըլլալ…
Բայց, բարեբախտաբար միայն մէկ բան չի կրնար ըլլալ. ամուսնալուծում, միշտ շնորհիւ երկուքին բազմազբաղութեան, մէկուն կամ միւսին բացակայութեան:
Ահա չարիքին բարիքը:
ՆՇԱՆ ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆ
