Ազատիլ Ոչնչապաշտութենէ

Տեսակցեցաւ՝ ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Վերջերս Երեւանի մէջ վերահրատարակուեցաւ «Հանրային հեռուստաընկերութեան» լրագրող, պատկերասփիւռի հաղորդավար, քաղաքական գիտութիւններու թեկնածու, դոցենտ Աբրահամ Գասպարեանի «Ներքաղաքական գործընթացներու իրողութիւնները Մերձաւոր Արեւելքի մէջ» աշխատութիւնը, որ մասնագիտական խոր ու հանգամանալից անդրադարձ մըն է Մերձաւոր Արեւելքի յետգաղութային շրջանին` մինչեւ 21-րդ դարու առաջին տասնամեակը:

Գիրքի լոյս ընծայման առթիւ Պոլսոյ «Ժամանակ» օրաթերթը հարցազրոյց մը կատարեց Աբրահամ Գասպարեանի հետ: Հարցազրոյցը համընկնեցաւ Երեւանի մէջ յուլիսի 17-ին սկսած իրադարձութիւններու աւարտին: Ուստի թերթի լրագրողը խնդրած է Աբրահամ Գասպարեանէն, իբրեւ քաղաքագէտ, նախ մեկնաբանել Երեւանի մէջ տեղի ունեցածին քաղաքական դրդապատճառներն ու հետեւանքները, իսկ հարցազրոյցի` գիրքին վերաբերող հատուածը պիտի ներկայացուի յառաջիկային:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Յուլիսի 17-ին պարեկապահակային ծառայութեան գունդի տարածքը գրաւած «Սասնայ ծռեր» խմբաւորման գործողութիւնը տասն օրէն աւելի լարուածութեան մէջ պահեց երկիրը: Այժմ, երբ իրավիճակը հանդարտած է, ի՞նչ եզրակացութիւններ կրնաք ընել:

ԱԲՐԱՀԱՄ ԳԱՍՊԱՐԵԱՆ.- Ես հոս պիտի խօսիմ իբրեւ մասնագէտ, իբրեւ քաղաքական գիտութիւններու թեկնածու, տոցենթ: Ինչ որ տեղի ունեցաւ յուլիսի 17-ին Երեւանի մէջ, շարունակութիւնն էր 1991 թուականի սեպտեմբերի 22-էն սկսեալ Հայաստանի Հանրապետութեան բոլոր իշխանութիւններուն ապաշնորհ քաղաքականութեան: Ան զուտ հետեւանք էր եւ ոչ` պատճառ: Փորձեմ երեք մասի բաժնել: Առաջին հերթին քաղաքական հաստատութիւններու երկարամեայ անգործութեան կամ ոչ հաստատութենական գործունէութեան հետեւանք էր: Երկրորդ` ռազմաքաղաքացիական յարաբերութիւններու ո՛չ պատշաճ եւ ո՛չ ճիշդ դասաւորումներն են Հայաստանի մէջ, եւ երրորդ` քաղաքական վերնախաւի զերոյական արդիւնքով խաղի հետեւանք էր:

Սկսիմ առաջինէն. մեր հաստատութիւնները բնական գործունէութիւն չեն ունեցած, որովհետեւ անոնց աշխատանքի հիմքին մէջ չէ եղած քաղաքական մշակոյթի արմատաւորում, որ կը բերէր դանդաղ, բայց կայուն աճ եւ յառաջընթաց: Մենք երբեք չենք շօշափած այդ մէկը, այս ընթացքին եղած են ընդամէնը քանի մը պոռթկումներ` իշխանական վերնախաւի այս կամ այն ներկայացուցիչի արհեստավարժութեան հիման վրայ, ինչ որ յառաջդիմութիւններ արձանագրած է որոշակի ճիւղերու մէջ, գլխաւորաբար` տնտեսական: Բայց ընդհանուր առմամբ թէ՛ ընկերային, թէ՛ իրաւական պետութեան կայացման առումով այն վրիպակները, որոնք երկուքուկէս տասնամեակներու ընթացքին ձգած ենք, բնականաբար պէտք է նման ճիչեր արձակէին:

Երկրորդը` մեծ դեր ունեցաւ պատերազմէն ետք  ստեղծուած իրավիճակը, երբ պատերազմէն վերադարձած «հերոսացած» զօրավարները փորձեցին կարկանդակին առիւծի բաժինը ստանձնել, հոնկէ է, որ յառաջացաւ մեծ քանդումը: Պատերազմը կրած, պատերազմին հաւասարապէս մասնակից վերնախաւերուն ռազմական տարանջատումը եւ այդ մեծ անդունդը յառաջացաւ ճիշդ այն ժամանակ, երբ պատերազմէն յաղթական վերադարձած զօրավարները մտան քաղաքականութեան ծիրին մէջ: Մինչդեռ Արեւմուտքը, անցեալ դարու յիսուն-վաթսունական թուականներէն ռազմաքաղաքացիական յարաբերութիւններու յստակ եւ լուրջ տեսութիւններ ստեղծած է, եւ այդ տեսութիւններու հեղինակները կը նշեն, որ զօրավարները պէտք չէ զբաղին քաղաքականութեամբ, անոնք պէտք է զօրամասեր վերադառնան: Մեր ամէնէն մեծ բացթողումը այն էր, որ, ի դէմս Վազգէն Սարգսեանի (որուն ռազմական կենսագրութեան մէջ, պատերազմի շրջանին, կան որոշակի անհարթութիւններ, անյաջողութիւններ), ան նորէն մտաւ քաղաքական դաշտ, իրեն հետ բնականաբար բերաւ բանակի բարձր հրամանատարական կազմը, որ պատերազմի ընթացքին որոշ դերակատարութիւն ունեցած է: Հոկտեմբեր 27-էն ետք այդ ձեւաչափը խեղուեցաւ, որովհետեւ անկէ յառաջացաւ զինուած «խմբաւորում»-ը: Իրաւական պետութեան սահմաններէն ներս, եւ ընդհանրապէս պետութենէն ներս, զէնք բարձրացնելու իրաւունք բացառապէս պէտք է ունենայ իրաւապահ համակարգը. այդ մէկը պետութեան մենաշնորհն է: Պետութեան մէջ այլ զինուած խմբաւորումներու գոյութիւնը կը խօսի այդ պետութեան քաղաքական անթողունակութեան մասին: Պետութիւնը չի կրնար կառոյցներ ու հաստատութիւններ կերտել, որովհետեւ կան զինուած խմբաւորումներ, որոնցմէ մէկը նաեւ «Սասնայ ծռեր»-ն է: Եւ «ձախողած պետութիւններու համաշխարհային ախտանիշ»-ը պէտք է փնտռել նաեւ այստեղ, ուր պետութիւնը չի կրնար հակակշռել ու հաւասարութիւնը պահել: Մերձաւոր Արեւելքի մէջ կան այդպիսի բազմաթիւ օրինակներ, վերջերս Թուրքիոյ մէջ եղաւ (ի հարկէ, Թուրքիոյ պարագան քիչ մը այլ տարբերակով էր), Լիբանանի մէջ կ՛ըլլայ, ուր կը կազմուին քաղաքական զօրքեր, ու մէկը միւսին դէմ կը պայքարի: Այստեղ հարց կը յառաջանայ, ինչո՞ւ «երկրապահ»-ին` այո՛, իսկ հաւասարապէս կռուող տղոց` ոչ: Եւ երբ մենք նայինք ովքե՞ր կը կազմեն «Սասնայ ծռեր»-ու հիմնական կորիզը, կը տեսնենք այն տղաքը, որոնք պատերազմին յաղթեցին, վերադարձան եւ ոչինչ ստացան: Խօսքը այստեղ, անշուշտ, փառքի մասին չէ, մենք զգացական դատողութիւններ պէտք չէ ընենք, պէտք է «ռէալ փոլիթիք»-ի սահմաններուն մէջ խօսինք:

Երրորդը` զերոյական արդիւնքով խաղն է, որուն մասին ըսի: Մեր բոլոր երեք իշխանութիւններն ալ աշխատանք տարած են այդ ուղղութեամբ: Ժողովրդավարական երկիրներուն մէջ, ժողովրդավարութեան խաղի սահմաններուն մէջ, ուր բացառապէս բոլոր մասնակիցները կ՛ընտրեն խաղին այդ միակ օրէնքը (այս մէկը քաղաքագիտութեան մէջ դասական ճշմարտութիւն է), երբեք ու երբեք ընդդիմութիւնը 0.1 առ հարիւրով յառաջընթաց չէ ունեցած, բացառութեամբ մէկ երկու օրինագիծերու, որոնք սովորաբար քննարկուած են Ազգային ժողովին մէջ, մէկը կրնայ ըլլալ քաղաքացիական հասարակութեան ձեւաչափով «Էլեքթրիք Երեւան»-ը: Բայց բոլոր տարիներուն (1991 թուականը բացառութիւն է, որովհետեւ այդտեղ համազգային բարեկրութիւնը` euphoria-ն էր մեծ դեր ունեցողը)` 1996, 1998, 2003, 2008, 2013, իշխանութիւնները յաղթած են ջարդելով ընդդիմութիւնը: Այս մէկը, բնականաբար, պէտք է ունենար իր անդրադարձը տարիներու ընթացքին: Եւ երբ ընդդիմութիւնը ոչինչ կը շահի այդ խաղէն, ամբողջ աւարը կը պատկանի իշխող եւ վերարտադրող բարձր խաւին, իսկ ընդդիմութիւնը կը մնայ ձեռնունայն, այս ամէնը ճեղքեր պիտի գոյացնէր: Այս անգամ ճեղքը ներկայացաւ զինուած խմբաւորման ձեւով:

Ես փորձած եմ ա՛յս տեսանկիւնէն դիտել տեղի ունեցածը, որովհետեւ ատիկա պահուան մը արդիւնքը չէր: «Սասնայ ծռեր»-ուն առնչուող բան մը եւս ըսեմ: Յուլիս 17-ի երեկոյեան ընկերային շրջանակի մը մէջ զուտ մասնագիտական առումով արտայայտուեցայ` ըսելով. «Այս դէպքին մէջ պէտք է յաղթէ պետութիւնը, պիտի պարտուի իշխանութիւնը»: Մեր մէջ այնքան թոյլ է քաղաքական մշակոյթը, որ մարդիկ սովորաբար կը նոյնացնեն իշխանութիւնը` պետութեան հետ: Ասոնք տարբեր հասկացութիւններ են: Պետութիւնը պիտի յաղթէ բոլոր պարագաներուն, որովհետեւ պետութեան մէջ, գլխաւոր կառոյցներէն` բանակէն եւ իրաւական համակարգէն բացի ոչ ոք զէնք բարձրացնելու իրաւունք ունի` ո՛չ իշխանութեան հետ սերտօրէն աճած քրէական տարրերը, որոնք ունին իրենց խմբաւորումները, ոչ ալ «Սասնայ ծռեր»-ը: Պետութիւնը պէտք է յաղթէր, բայց որպէս եզրակացութիւն` իշխանութիւնը պիտի պարտուէր: Ան պիտի տեսնէր կառավարութեան մակարդակով անցած ութ տարիներու բացթողումները` ծրագրային դրոյթներու գործադրութեան մէջ թերանալէն  մինչեւ արտաքին պարտքի կուտակումը, մինչեւ ներհամակարգային բարեփոխումները, մինչեւ արտաքին քաղաքականութեան հարցին մէջ որոշակի տապալումները կամ ձախողութիւնները: Ան դասեր պէտք է քաղէր այս բոլորէն:

Հ.- Իսկ այդ դասերէն բան մը կը սորվի՞ն, թէ՞ կեանքը նոյն ձեւով կը շարունակուի:

Ա. Գ.- Նկատի առնելով, որ այս տարի նախընտրական տարի է, ի վերջոյ իշխանութիւնը փոփոխութիւններու կարիք ունի: Յամենայն դէպս, քաղաքական գործնականութիւնը կ՛ենթադրէ, որ իշխանութիւնը դասեր պիտի քաղէ եւ գործադրելու համար արմատական լուրջ քայլերու պիտի դիմէ, ո՛չ միայն պայմանաւորուած «Սասնայ ծռեր»-ու գործողութիւններուն կամ յառաջիկայ տարուան նախընտրական տարի մը ըլլալուն պատճառով անշուշտ, այլ անոր համար, որ բոլորը կը գիտակցին, թէ մենք խորտակուած նաւու մը մէջ ենք: Եւ այս մէկը, կը կարծեմ` թէ չ՛ուշանար իրականանալու յառաջիկայ երեք ամիսներուն ընթացքին:

Հ.- Իսկ ժողովուրդը, որ մեծ յոյսեր կապած էր այս խմբաւորման գործունէութեան, յուսահատութիւն չապրեցա՞ւ, չհիասթափեցա՞ւ իր ակնկալութիւններուն չիրականանալուն պատճառով:

Ա. Գ.- Թող կոպիտ չհնչէ, բայց բոլոր պետութիւններուն մէջ ալ հասարակութեան ակնկալութիւնները միշտ մեծ են: Ես ունիմ բանաձեւ մը, որ այս ոչնչապաշտութենէն ազատագրուելու իմ բանաձեւս է եւ բազմիցս առաջարկած եմ զանազան իշխանական օղակներու մէջ գտնուող մարդոց, եւ անիկա ոչ մէկ աջակցութեան արժանացած է: Հայաստանի միակ, անփոխարինելի եւ անկրկնելի փրկութիւնը, ըստ իս, կրթական յեղափոխութիւնն է: Մեր ժողովուրդը անկիրթ է: Անտա՛շ: Տասնեօթը, տասնութ տարեկան պատանին, քաղաքականապէս թերահաս (բնականաբար քաղաքացիական աշխուժութիւնը թերեւս զայն մղէ փողոց յայտնուելու, պահանջներ ներկայացնելու) շատ բան չի գիտեր քաղաքական գործընթացներու, աշխարհաքաղաքական այն իրողութեան մասին, որոնց մէջ յայտնուած է: Ան նոյնիսկ պատկերացում չունի իշխանութեան ներքին կառուցուածքին մասին, բայց ինք կը պահանջէ աւելի լաւ ապրելակերպ մը: Մինչ եթէ ուրիշ տեսանկիւնէ դիտենք հարցը, ուրեմն 17-22 տարեկանը, որ տակաւին սորվելու շատ բան ունի եւ տակաւին ոչինչ տուած է, ի՞նչ կը պահանջէ: Լաւ է պահանջատէր ըլլալը, լաւ է բարեկեցիկ ապրիլ փափաքիլը, բայց այդ բոլորին հիմքը պէտք է ըլլայ գիտակրթականն ու դաստիարակչականը:

Հ.- Եւ բնականաբար, դպրոցներէն պէտք է սկսի այդ գիտակցութեան ամրագրումը:

Ա. Գ.- Մանկապարտէզներէ՛ն: Եւ ըլլալով ծայրայեղ ազգ, ընդհանրապէս, մենք կը պահանջենք իրողութիւններէն աւելին: Մենք հիմա կը պահանջենք այն, ինչ որ անկարելի է ընել մէկ օրուան ընթացքին: Այնպէս, ինչպէս է գործառնութեան դաշտին մէջ, ուր մենք չունինք ներդրողի հասկացողութիւնը, մենք ունինք առեւտրականի հասկացողութիւնը: Մենք հարիւր հազար տոլար ներդրում կ՛ընենք գործի մը մէջ` ակնկալելով, որ մէկ տարի ետք կրկնակին վաստկինք: Իսկ ներդրումի հասկացողութիւնը կ՛ենթադրէ, որ այդ շահոյթը տասնամեակի մը ընթացքին վերադառնայ: Նոյնն ալ քաղաքական դաշտին մէջ է` մենք կ՛ուզենք ամէն ինչ կախարդական փայտիկով շուտով իրականանայ, ինչ որ անկարելի է: Թող բոլորը մոռնան` անձեր փոխելով Հայաստանի մէջ ոչինչ կը փոխուի, բացարձակապէս: Մեր համակարգերը ներսէն փտած են: Երբ կը խօսուի համակարգային փոփոխութեան մասին, առաջին հերթին խօսքը կը վերաբերի  քաղաքական մշակոյթի արմատաւորման, որուն հիմքը գիտութիւնն է, կրթութիւնը, ինչ որ մենք չունինք: Կամ ունինք, բայց թոյլ է: Այդ ինչպէ՞ս կը ստացուի, որ մեր հայրենակիցները դուրսը` արտասահման, շշմեցուցիչ ու սքանչելի յաջողութիւններու կը հասնին, իսկ մեր երկրին մէջ` ո՛չ: Պատասխանը պէտք է այստեղ փնտռել: Մենք պէտք է այդ ներդրումը կատարենք, այո՛, գուցէ մեր արտաքին պարտքը աւելնայ տասը միլիառով, բայց այդ միակ ոլորտն է, ուր պէտք է ներդրում կատարուի, եւ որուն արդիւնքը մենք տասը-տասնհինգ տարի յետոյ կը տեսնենք: Կրթական յեղափոխութիւն, ահա միակ ճանապարհը:

Հ.- Բայց տարիներ շարունակ բոլորը խօսած են այդ մասին եւ բոլորը կը գիտակցին, որ այդ է միակ ճանապարհը: Ինչո՞ւ առ այսօր այդ գծով աշխատանքի չէ նախաձեռնուած:

Ա. Գ.- Չե՞ն գիտակցիր իշխանութիւնները: Կը գիտակցին, բայց ինծի կը թուի, թէ հոն կարիք կայ արմատական լուրջ փոփոխութիւններու, որոնց պատասխանատուութիւնը տակաւին ոչ ոք կը վերցնէ իր վրայ: Նկատի առնելով բազմաթիւ գործօններ, կը կարծեմ, թէ Հայաստանի կրթական համակարգը կորսնցուցած է ազգային դիմագիծը: Ես եղած եմ այդ դաշտին մէջ, ծանօթ եմ, մենք կը փորձենք զանազան գործընթացներու մէջ մտնել, մենք կը փորձենք տարբեր կրթական ուղիներ, բայց եւ այնպէս չկրցանք ստեղծել մե՛րը, ազգայի՛նը: Մեր կրթութիւնը անպայման պէտք է ունենայ ազգային յենարան, նկատի առնէ ազգային արժէքներն ու աւանդութիւնները, եւ այս մէկը նորութիւն մը չէ: Խորենացիի «Ողբ»-էն սկսեալ մենք անընդհատ նոյն շրջապտոյտին մէջն ենք: Եւ եթէ չկարենանք իրականացնել այդ յեղափոխութիւնը, ո՛չ շուկան կրնանք կարգաւորել, ո՛չ ալ ընկերատնտեսական քաղաքականութիւն վարել: Մենք  պէտք է ձեւաւորենք կիրթ հասարակութիւն մը, բայց այդ մէկը չի նշանակեր, որ բոլորը բարձրագոյն ուսման շրջանաւարտներ պէտք է ըլլան: Ո՞վ ըսաւ, որ ամէն մարդ համալսարան պէտք է աւարտէ: Ընկերային անհաւասարութիւնը առաջին հերթին այդտեղէն կը սկսի: Մենք չունինք միջին մասնագիտական օղակ: Ա՛յդ մէկը պէտք է զարգացնել: Կրթական յեղափոխութիւնը շատ բարդ գործընթաց է, որ, ըստ իս, տեղի պէտք է ունենայ ամբողջ աշխարհի հայութեան գիտական վերնախաւի ներուժը համախմբելով: Շատ ցաւոտ պիտի ըլլայ, բայց այդ քայլին պիտի դիմենք, եթէ բնականոն պետութիւն դառնալ կ՛ուզենք: Այստեղ, նկատի առնելով մեր աշխարհաքաղաքական իրողութիւնը, ցոյցերով ոչ մէկ յեղափոխութիւն տեղի կ՛ունենայ:

Հ.- Իսկ տեղի ունեցած վերջին իրադարձութիւններու առթիւ ի՞նչ էր սփիւռքի հակազդեցութիւնը: Ինչո՞ւ անտարբեր գտնուեցաւ սփիւռքը եւ իր դիրքորոշումները չյայտնեց` դատապարտումի կամ ողջունելու:

Ա. Գ.- Հեռուէն խօսիլը դիւրին է: Սփիւռքը կրնայ ըսել կը դատապարտենք, կը փափաքինք, ոչ աւելին: Հայաստանի Հանրապետութեան ոչ քաղաքացիի կողմէ որեւէ միջամտութիւն, որո՛ւ կողմէն ալ ըլլալ, ինծի համար անընդունելի է, եթէ խօսքը կը վերաբերի անմիջական գործողութիւններուն: Դուն պիտի ըլլաս Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի, ունենաս այդ իրաւունքը եւ պարտականութիւնը` այդ ամէն ինչը ընելու: Թող գան վճարեն հարկերը, ծառայեն Հայաստանի Հանրապետութեան զինեալ ուժերուն մէջ, թող իրենց պարտականութիւնները կատարեն այստեղ, թող առնչուին մեր դատական համակարգին, մեր իրաւապահ համակարգին հետ, ընկերային անարդարութեան հետ եւ ճշգրիտ գործողութիւններուն մասնակցին: Անշուշտ, բոլորը մեր հայրենակիցներն են, բոլորը տեղ ունին ինծի համար, բայց մեր հայրենակիցները զգացական հողին վրայ պէտք չէ հայրենիք կերտեն: Եւ առհասարակ, եթէ կ՛ուզէք, հայրենիքը վերացական հասկացողութիւն է: Ինծի համար գոյութիւն ունի պետութեան եւ պետականութեան գաղափարը: Ընդունելի է ան, որ մեծ-մեծ հաշիւներով կը նպաստէ պետականութեան զարգացման:

«Ժամանակ»
Երեքշաբթի, օգոստոս 9, 2016