Ճամբուս Վրայ
Ամէն Մարդ Խաչ Մը Ունի
Առտու մը քաղաք պիտի իջնայի, Նիւ Եորքի ահաւոր տաք ու խոնաւ օրերէն մէկն էր: Վիճակս կամ դէմքիս արտայայտութիւնը կարեկցելի ըլլալու էր, որովհետեւ տիկինը, նախաճաշս տալէ ետք, ըսաւ.
– Ես քու տեղդ ըլլամ, պըսէ պըս, սըպուէյէ սըպուէյ չեմ վազվզեր քաղաք երթալու համար. դիմացի փողոցէն, իննին հինգ մնացած, պըս մը կը մեկնի, արագընթաց է. կէս ժամէն քեզ կը տանի քաղաք, ամէն տեղ չի կենար… Ճամբան ո՛չ քեզ հրմշտկող կ՛ըլլայ, ո՛չ վրադ ինկող. մարդու քրտինքի հոտ չես առներ ու վիզէդ վար մարդ չի շնչեր… Միւս ձեւով երթալով` արդէն քառասուն սենթ պիտի տաս. տասը սենթ աւելի տալով` ըսած պըսովս կ՛երթաս հանգիստ մը:
– Այդ ամէնը աղէկ,- ըսի,- բայց երբեմն ալ հակառակը կը պատահի. ինծի սեղմուողը, վրաս հրուողը աղուոր աղջիկ մը կ՛ըլլայ, բուրումնաւէտ մանկամարդուհի մը… իր բուրումը ծաղկաշատ գարնան պէս կ՛ըլլայ ու սքանչելիօրէն հաճելի… Եթէ գիտնամ, թէ բախտը պիտի ժպտի ինծի այսօր…
Չձգեց, որ շարունակեմ.
– Մի՛ զեւզեկնար,- ըսաւ,- ատ տարիքիդ մէջ աղջիկն ի՜նչ ընես… Բայց քու գիտնալիք բանդ է:
Ելայ` գացի մեզմէ կէս փողոց անդին գտնուող արագընթաց պըսիճ կայարանը. մեկնաժամին դեռ հինգ րոպէ կար ու ինծի պէս բազմաթիւ մարդիկ եւ կիներ, կարգի շարուած, անոր գալուն կը սպասէին: Սպասողներուն մէջ մարդ մը չկար, որ ուրիշ մարդու մը հետ խօսէր. բոլորն ալ մռութները կախ, դեռ սուրճ չխմած մարդու դաժան դէմքերով կը սպասէին. կիներն, ըսե՜ս, կարծես հարսնիք կ՛երթային, հագուած-զուգուած, հեռու ու մօտ գտնուող ամէն կնոջ հետ կը խօսէին անհոգ ու երջանիկ:
– Կրէ՜յս, հաու նա՜յս եու լո՜ւք…
– Հաո՞ւ ար եու, Մերի…
– Տու եու լայք մայ նիու հե՜թ…
«Ինչ աղո՜ւոր կ՛երեւիս: Ինչպէ՜ս ես… Նոր գլխարկս կը սիրե՞ս…»:
Դատարկաբանութիւն:
Վերջապէս պըսը եկաւ, ու վճարելով` մտանք ներս: Իրաւ է, խճողում տեղի չունեցաւ. ոչ ոք ուսէս վար շնչեց, որովհետեւ բոլորիս համար ալ նստելու աթոռ կար:
Ժամը իննին հինգ մնացած, վարիչը, իր առջեւ կախուած ժամացոյցին վրայ աչք մը նետելէ ետք, դուռերը գոցեց, ու ճամբայ ելանք: Դուռը գոցե՞լն էր. ճամբայ ելլե՞լն էր, ի՞նչն էր պատճառը, չգիտեմ, այնպիսի ժխոր մը փրթաւ պըսին մէջ, որ խենթանալը բան մը չէր: Պըսին մէջ գտնուող աւելի քան քառասուն կիները, բոլորն ալ, առանց բացառութեան, կը խօսէին, եւ որովհետեւ աղմուկը շատ էր, լսելի ըլլալու համար իրենց քով նստած խօսակիցէն, կը պոռային: Ջղջացի այս գորտան ժամատունը մտած ըլլալուս համար ու յանկարծ յիշեցի, թէ «գորտան ժամատուն» բառը, որ հետս գաւառէն էի բերած, յիսուն տարիէ ի վեր ո՛չ գործածեր էի եւ ո՛չ ալ` լսեր կամ կարդացեր: Զայն կերտող անծանօթը վստահաբար զուրկ չէր նաեւ հիւմըրէ զուարթախոհութիւն: Ով գիտէ` ի՞նչ առիթով, ինծի պէս հաւաքաբար կռկռացող հաւերու մէջ ինկած, տեսարանը նկարագրելու համար, երբ տուն եկաւ ու կինը հարցուց իր տպաւորութեանց մասին, ըսաւ.
– Աղէկ էր, բայց ջուրէն դուրս եկած գորտերու պէս բոլորը կռկռային, գորտան ժամատուն էր դարձած տեղը…
Ինչ լա՜ւ, որ պատահեցաւ այս բանը, աղուոր բառ մը փրկեցի հայ գրականութեան համար: Մինչ այս բոլորին մասին կը մտածէի ու զանոնք կը դասաւորէի մտքիս մէջ, հասեր էինք չգիտեմ ո՛ր սուրբին անունով մկրտուած ընդարձակ գերեզմանատունը, որուն քովէն, շատ մօտէն կ՛անցնի Նիւ Եորք գացող սրագուղին (էքսբրէս ուէյ): Գերեզմանատուն ըսել ու անցնիլ կ՛ըլլա՞յ… մօտ կէս մղոն երկայնքով ու չգիտեմ` որքա՛ն լայնքով քնացողներու քաղաք մըն է ան: Բոլորին վրայ` ծանր քարեր, որ չըլլայ թէ փոսերէն դուրս գան ու իրենց պատանքներուն հողը թօթուելով` փախչին…
Ու խաչեր:
Օր մը ջերմապահ (թերմոս) շիշ մը սուրճ ու քանի մը սանտուիչ առնելով` պիտի գամ ու թափառիմ մեռածներու այդ քաղաքին մէջ: Ամբողջ օր մը հազիւ կը բաւէ: Ով գիտէ` ի՜նչ հետաքրքրական բաներ կան գրուած քարերուն ու խաչերուն վրայ: Կը յիշեմ, օր մը, մեռած ամուսնոյն դամբարանին վրայ իր կնոջ կողմէ փորագրել տրուած հետեւեալ նախադասութիւնը կարդացի:
«ՀԱՆԳՉԷ ԽԱՂԱՂՈՒԹԵԱՄԲ, ՄԻՆՉԵՒ ՈՐ ՔՈՎԴ ԳԱՄ»:
Սպառնալի՞ք մըն էր, թէ՞ լաւ չբանաձեւուած կարօտի արտայայտութիւն մը… Ո՞վ գիտէ, դեռ նման ինչ գանձե՜ր կը գտնեմ, եթէ օր մը, ամբողջ օր մը, գամ ու թափառիմ խճողուած, բայց խաղաղ այս քաղաքի փողոցներուն մէջ:
Չեմ կարծեր, թէ առանց խաչի քար մը կը յաջողիմ գտնել մէկու մը վրայ գրուած: Բոլորն ալ կեանքի, ինչպէս յաւիտենական քունին մէջ ալ ունին իրենց խաչերը:
Զարմանալին այն է, որ ամէն ոք կը խորհի, թէ իր խաչը բոլոր մարդոց բոլոր խաչերուն մէջ ամէնէն ծանրն է… Եթէ հնարաւոր ըլլար ամէն մարդու կեանքին մէջ կրած խաչը կշռել ու անոր համեմատութիւնով ալ մեծ, միջակ ու փոքր խաչ դնել մահէն ետք իր վրայ կամ նոյնիսկ իր ողջութեան ձուլել կամ քանդակել տալ, ի՜նչ անակնկալներու վկայ պիտի ըլլայինք… Ամէնէն շատ գանգատողին, լացողին ու Արարիչին դուռը բողոքը բերնին զարնողին խաչը հաւանաբար պիտի ըլլար փոքրագոյնը կամ, շատ-շատ, թիզի մը չափ. մինչ անդին, ուրիշ մը, որ կուղպ բերան անցած է կեանքի մէջէն` գլուխը վեր բռնած, խաչը պիտի ըլլար երկյարկանի…
Այդպէս են մարդիկ…
Երբ օր մը ես մեռնիմ, փափաքելի է, որ մարմինս, փոխանակ հողին տակ դրած որդերուն հրամցնելու, այրեն ու մոխիրս պարունակող կճուճը կա՜մ խարակի մը վրայ փշրեն եւ կամ առուի մը եզերքը թաղեն: Առաջին պարագային պիտի քնանամ ունկնդրելով ալիքներու շառաչին. երկրորդ պարագային` առուի մը ափերուն հետ ունեցած խօսակցութեան…
Ես ջուրի ձայն շատ կը սիրեմ:
ԱՐԱՄ ՀԱՅԿԱԶ
