Հայաստանի սահմանադրական փոփոխութիւնների հանրաքուէի նախօրէին երկրի նախկին նախագահ Ռոպերթ Քոչարեանը հարցազրոյց է տուել «Տէօյչէ Վելլէ» թերթին: Նա ոչ միայն պարզաբանել է իր դիրքորոշումն այդ հարցի վերաբերեալ, այլեւ` պատմել այն մասին, թէ ումից է կախուած հակամարտութեան հանգուցալուծումը Լեռնային Ղարաբաղում, ամփոփել է Հայաստանի համարկումի ընտրութեան առաջին արդիւնքներն ու կանխատեսել է Եւրոպական Միութեան հետ Երեւանի յարաբերութիւնների զարգացման հնարաւորութիւնները:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Դեկտեմբերի 6-ին Հայաստանում տեղի կ՛ունենա՛յ հանրաքուէ, որում ընդգրկուած են երկրի` խորհրդարանական հանրապետութեան անցնելու եւ վարչապետի լիազօրութիւնների ընդլայնման հարցերը: Հոկտեմբերին խորհրդարանի ընդունած այդ նախագիծը դուք անուանել էք «սարսափելի սխալ»: Ինչի՞ց է բխում այդ կտրուկ գնահատականը:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Հայաստանը` որպէս կիսանախագահական հանրապետութիւն, առաւել գործող է: Բայց այստեղ խօսքը նոյնիսկ այդ մասին չէ: Խօսքն այն մասին է, որ ստեղծւում է մի սահմանադրութիւն, որով սահմանադրօրէն երաշխաւորւում է որեւէ մէկ կուսակցութեան խորհրդարանական մեծամասնութիւնը: Դա մի բան է, որ չունի կիրառման փորձ, գոնէ` զարգացած ժողովրդավարութեամբ երկրներում: Եւ ես կարծում եմ, որ այստեղ թաքնուած շատ մեծ ռիսքեր (վտանգներ) կան: Այնպիսի զգացողութիւն ունեմ, որ մի նոր «ղեկավարող, առաջնորդող» ուժի ստեղծման փորձ է արւում: Ինչի՞ դա կը յանգեցնի: Մեր սեփական փորձը դա բաւականին լաւ ցոյց է տուել: Ըստ էութեան, սահմանադրօրէն ամրագրւում է, որ ընտրութիւնների արդիւնքում որեւէ կուսակցութիւն անպայման պիտի լինի խորհրդարանական մեծամասնութիւն, ու այդպիսով ընդհանրապէս իմաստազրկւում է խորհրդարանական վարչաձեւի էութիւնը: Խորհրդարանական հանրապետութեան առաւելութիւնը հէնց այն է, որ խորհրդարանում կարող են ներկայացուած լինել բազմաթիւ կուսակցութիւններ, պայմանաւորուել, գտնել առաւել հրատապ խնդիրների ինչ-որ փոխզիջումային լուծումներ: Հիմա սահմանադրական փոփոխութիւնների դրդապատճառն ու բացատրութիւնն այնպիսին է, որ իբր թէ նախագահական իշխանութիւնը կենտրոնացուած է, եւ պէտք է այն ապակենտրոնացնել: Բայց սա ոչ թէ ապակենտրոնացում է, այլ կենտրոնացում` մէկ կուսակցութեան շրջանակում:
Հ.- Այս աշունը մռայլուեց Ազրպէյճանի եւ չճանաչուած Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան շփման գծում իրադրութեան սրումով: Եթէ նախկինում խօսք էր գնում «դիպուկահարների պատերազմ»-ի մասին, ապա այժմ մարդիկ զոհուեցին առաւել ծանր զինատեսակների կիրառումից: Արդեօք այդ սրացումը հակամարտութեան կարգաւորմամբ զբաղուող ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի թուլութեա՞ն արտայայտութիւն է:
Պ.- Ի՞նչ կապ ունեն այստեղ միջնորդները, եթէ հակամարտութեան կողմերը կամ կողմերից մէկը բաւարար չափով չի գիտակցում կրակի դադարեցման դրութեան պահպանման անհրաժեշտութիւնը: Միջնորդները ստեղծում են ինչ-որ հարթակ` հակամարտող կողմերի միջեւ շփման համար, փորձում են մշակել ինչ-ինչ առաջարկներ, որոնք, իրենց կարծիքով, կարող են լինել երկկողմանի ընդունելի: Շփման գծում մշտական դիտարկում չկայ, եւ միջնորդները շատ զգուշ են իրենց գնահատականներում: Նրանք չեն ցանկանում գնահատողի դեր ստանձնել, թէ ո՛վ է մեղաւոր, իսկ ով` ոչ, ով առաջինը կրակեց, ով պատասխանեց: Հակառակ պարագայում նրանք վտանգում են կորցնել հակամարտութեան կողմերի հետ ձեռք բերուած յարաբերութիւնները: Բայց ուշադրութիւն դարձրէք միջնորդների ձեւաչափին` Միացեալ Նահանգներ, Ռուսաստան եւ Ֆրանսա, որի թիկունքին կանգնած է Եւրոմիութիւնը: Կարելի՞ էր միջնորդական առաւել պատկառելի ձեւաչափ մտածել: Դժուար թէ: Այնպէս որ, խնդիրը հակամարտութեան կողմերի ակնկալիքների եւ դրդապատճառների մէջ է: Ի՞նչ են նրանք ակնկալում կրակի դադարեցումից եւ ի՞նչ` հակամարտութեան կարգաւորումից առհասարակ: Բաւական է միայն նայել վերջին երկու-երեք տարուայ ընթացքում Ազրպէյճանի պաշտօնական անձանց արած յայտարարութիւնները, եւ դրանցում կը հնչեն պատասխաններն այն հարցերի, թէ ինչո՛ւ են այսօր կրակում շփման գծում, թէ ինչո՛ւ իրականում չկայ կրակի դադարեցում, եւ թէ ինչո՛ւ են օգտագործուող զինատեսակների տրամաչափերն աճում:
Հ.- Ինչպէ՞ս է միջնորդների աշխատանքի վրայ ազդում Ռուսաստանի ու Արեւմուտքի միջեւ հակասութիւնը, որն առանձնապէս սուր է զգացւում Սիրիային եւ Ուքրանիային վերաբերող հարցերում:
Պ.- Կարելի է ենթադրել, որ համագործակցութեան խանդավառութիւնը կը նուազի, բայց Ռուսաստանն ու Արեւմուտքը շարունակում են համագործակցել մի շարք այլ ուղղութիւններով, եւ ես լիայոյս եմ, որ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի կարգաւորումն այդ ուղղութիւններից մէկն է:
Հ.- Ո՞վ կարող է աւելի զգալի ազդեցութիւն ունենալ հակամարտութեան հանգուցալուծման գործընթացի վրայ: Որտե՞ղ է դրուած խնդրի խաղաղ կարգաւորման բանալին` Մոսկուայո՞ւմ, Ուաշինկթընո՞ւմ:
Պ.- Պաքւում, Ստեփանակերտում եւ Երեւանում:
Հ.- Խաղաղ կարգաւորման գործում ի՞նչ դերակատարում ունեն Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի նախագահները: Անցեալ տարի նրանք երեք անգամ հանդիպեցին: Այս տարի` դեռեւս այդպիսի հանդիպումը համաձայնեցնելու գործընթաց է գնում…
Պ.- Կարո՞ղ էք բերել հակամարտութեան կարգաւորման թէկուզ մէկ օրինակ, որտեղ առաջին դէմքերը չեն հանդիպում: Կարծում եմ` ոչ մի յաջողուած օրինակ չկայ: Դրանք երբեմն գաղտնի բանակցութիւններ են ինչ-որ երկրի հովանաւորութեամբ, երբեմն էլ` տարբեր ձեւաչափերի բաց բանակցութիւններ միջնորդների հետ միասին, բայց դա անխուսափելի գործընթաց է: Եթէ դա այսօր արդիւնքներ չի տալիս, չի նշանակում, որ պիտի չլինի կամ` անիմաստ է: Ցաւօք, Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի նախագահների հանդիպումները չեն ուղեկցւում շփման գօտում լարուածութեան թուլացմամբ: Միեւնոյն ժամանակ, կարծում եմ, երբ կողմերից մէկը մտածում է` եթէ սա (նախագահների հանդիպումները) խնդրի լիարժէք կարգաւորման ճանապարհ չէ, այլ ուղղակի ինչ-որ իրադրութիւն է ծառայելու, որպէսզի քիչ կրակեն, ապա հաստատ աւելի շատ են կրակելու: Նաեւ առաւել քան համոզուած կարող եմ ասել, որ եթէ պատասխան գործողութիւնների մասին հայկական կողմի յայտարարութիւններն ընդամէնը խօսքեր մնան, հաստատ աւելի շատ կը կրակեն: Մի իրավիճակ է, որում կրակի իրական դադարեցումը կարող է պահպանուել կողմերի այն զգացողութեամբ, որ կայ ինչ – որ համաչափութիւն, կայ ինչ-որ հաւասարակշռութիւն եւ լայնածաւալ պատերազմը ռիսքային է:
Հ.- Երկու տարի առաջ Երեւանը ընտրութիւն կատարեց յօգուտ Եւրասիական տնտեսական միութեան` սառեցնելով ԵՄ հետ գործընկերութեան գործընթացը: Հայաստանի ԵԱՏՄ մտնելու պահից անցել է շուրջ տաս ամիս: Արդարացա՞ն արդեօք, ձեր կարծիքով, Հայաստանի սպասումները:
Պ.- Կարծում եմ` ոչ: Յայտարարուած նպատակն ու մղումը հետեւեալներն էին. մենք մտնում ենք մի մեծ մաքսային տարածք, որը հայկական գործարարների եւ արտահանողների համար մեծ հնարաւորութիւններ է բացելու: Անցել է շուրջ մէկ տարի, բայց արտահանումը չմեծացաւ, հակառակը` փոքրացաւ: Փոքրացաւ ապրանքաշրջանառութիւնը Ռուսաստանի հետ: Տեղի ունեցան իրադարձութիւններ, որոնք արմատապէս փոխեցին իրավիճակը: Ամ. տոլարի նկատմամբ ռուբլու փոխարժէքի կտրուկ անկումը տարաւ գործընթացը հայկական իշխանութիւնների սպասելիքների հակառակ ուղղութեամբ: Դրան գումարուեցին պատժամիջոցները, ռուսական իշխանութիւնների ջանքերը ներմուծման փոխարինման ուղղութեամբ եւ այլն: Այդ պատճառով էլ հայ գործարարներին խոստացուած տօնը չկայացաւ: Բայց, միեւնոյն ժամանակ, սա չափազանց կարճ ժամանակահատուած է վերջնական գնահատականներ տալու համար: Ազդանշաններն այնպիսին են, որ մեր իշխանութիւններին պէտք է չափազանց աշխուժ եւ ստեղծարար մօտեցում ցուցաբերել այս իրավիճակին եւ հասկանալ, որ լաւ կեանքը ոեւէ մէկը հէնց այնպէս չի նուիրելու: Ո՛չ Մաքսային միութիւնը, ո՛չ ԵՄ-ն, ո՛չ էլ գործակցութեան որեւէ համաձայնագիր: Այսինքն, ուր էլ որ անդամակցես, քո կառավարումը պէտք է ազդու լինի, պէտք է ազդու լինեն քո գործարարների համար գործ անելու պայմանները, դու պէտք է խրախուսես սեփական տնտեսութեան արտահանման բաղկացուցիչը: Միայն այդ ժամանակ իրականում հնարաւոր կը լինի գտնել սեփական տեղը մեծ տնտեսական տարածութեան մէջ:
Հ.- Ինչպիսի՞ն էք տեսնում Հայաստանի եւ Եւրոմիութեան յարաբերութիւնների զարգացումը: Ի՞նչ չափով է ազդել դրանց վրայ Երեւանի ընտրութիւնը յօգուտ ԵԱՏՄ-ի:
Պ.- Միանգամից մի վերապահութիւն անեմ. ես չեմ եղել գործակցութեան համաձայնագրի ստորագրման կողմնակից այն տեսքով, որով դա ենթադրւում էր: Ոչ այն պատճառով, որ համաձայնագիրը լաւն էր կամ վատն էր, այլ` այն պատճառով, որ դրա որոշ դրոյթները, այսպէս ասենք, աշխարհաքաղաքական տեսանկիւնից զգայուն էին մեր միւս գործընկերների համար: Ես հասկանում էի, որ պէտք է հաշուի նստել այդ հանգամանքի հետ: Առաւել եւս այդ աշխարհաքաղաքական զգայնութիւնը կը բազմապատկուէր, քանի որ Հայաստանը այդ գործընթացի մէջ մտաւ Մոլտաւիոյ, Ուքրանիայի եւ Վրաստանի հետ, որոնց համար գոյութիւն ունէր բացարձակ ակներեւ եւ յայտարարուած նախընտրելի արտաքին քաղաքական ընտրութիւն (անդամակցութիւն ԵՄ-ին): Ի հարկէ չ՛արժեր այն ժամանակ այնքան խորացնել գործընթացը, որպէսզի յետոյ յայտնուել այլ տեղում: Փճացրե՞ց արդեօք այս ամէնը Հայաստանի յարաբերութիւնները ԵՄ-ի հետ: Ես կարծում եմ` յարաբերութիւնների ինչ – որ մի ծաւալ մենք միեւնոյնն է ունենալու ենք: Կրճատուած, ոչ լիարժէք, բայց ունենալու ենք անպայման: Սակայն մենք դեռ երկար ենք զգալու այն վնասը, որ հասցուել է Հայաստանի հեղինակութեանը մէկ օրում կատարուած` եւրոպացիների եւ հայ հասարակութեան համար բոլորովին անսպասելի կտրուկ շրջադարձի արդիւնքում: