ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ
«Այս գիրքին այլազան թեմաները կը համապատասխանեն պատմագէտի իմ ուղեծիրս հանգրուանած համալսարանական իրադարձութիւններու: Յանձնառու պատմագէտի ուղեծիր, որ սկիզբ առած է Փարիզի 19-րդ քաղաքամասի Տէ Պուա փողոցի նախակրթարանէն, Պելլվիլէն Փրէ-Սեն-Ժերվէ տարածուող ժողովրդական, կենսալի թաղի մը կեդրոնին, գրաւուած` յոյն, հրեայ, հայ, իտալացի, սպանացի գաղթականներու խուռներամ բնակչութեամբ: Թաղի կեդրոնական` «Տօներու հրապարակ»-ը յիշատակներուս մէջ իսկապէս արժանի կը մնայ իր անունին: Դպրոցիս 1930-ական տարիներու վարժուհիներուն կը պարտիմ անբարդոյթ սէրը պատմութեան, Ֆրանսայի եւ հանրապետութեան պատմութեան, ինչպէս եւ դաւանանքը, որ ազատութիւնը գերագոյն բարիք է, որուն կը ձգտին մարդիկ: Բայց նաեւ` որ այդ ազատութիւնը տուեալ մը չէ, կը նուաճուի պայքարով: Ճշմարտութիւն, որ կը շեշտուէր պատմութեան դասագիրքի նկարազարդումով: Հերոսական դիրքերու մէջ` մարդիկ (եւ նոյնիսկ դեռատի աղջի՜կ մը…), Վերսենժեթորիքսէն մինչեւ Ֆիլիփ Օկիւսթ եւ ՏիւԿըքլէն ու Ժանն տ՛Արք, պատերազմած էին եւ ներխուժողներ վտարած` Ֆրանսայէն… Ինչ որ կը հաստատէին դեռ գիրքի վերջին մասի նկարները` Ա. Աշխարհամարտի խրամներու եւ զոհուող ֆրանսացի զինուորներու: Նկարներ, որոնք կը ներդաշնակուէին առօրեայ փորձառութեամբը աղջնակի մը, որուն միակ խաղավայրը փողոցն էր. նաեւ հոն` քիչ մը սարսափեցնող ներկայութիւնը այդ աշխարհամարտի հաշմանդամներուն: Այսպէս, շատ կանուխէն մէջս տեղ է ըրեր «ազատութեան հողային սկզբունք» մը. պարտաւորութիւնը` մարդոց վրայ դրուած` պաշտպանելու իրենց հողը, հայրենիքը, «մեռնելու հայրենիքին համար»: Արդ, այդ չէ՞ր, որ կը հրահանգէր «Մարսէյէզ»-ը, որ մենք` աշակերտներ, բարձրագոչ կ՛երգէինք դպրոցական տարեշրջանի փակման օրը…
«Բայց պատմութեան դասագիրքը ունէր նաեւ ազատութեան ուրիշ սկզբունք մը, շատ աւելի վերացական: Ազատութիւնը` իբրեւ հաստատում մարդու իրաւունքներու: Եզրաբանութիւն մը, որ անշուշտ մատչելի չէր ինծի, բայց կը ներկայացուէր` Պասթիյի գրաւումը, Ժէօ տը Փոմի ուխտը, Մարդու եւ քաղաքացիի իրաւունքներու յայտարարութիւնը եւ նման իրադարձութիւններ ոգեկոչող պատկերներով: Այս մէկ ազատութիւնը ուրեմն կը մնար աւելի դժուարահասկնալի, նոյնիսկ եթէ ցուցադրուած էր դպրոցի ճակատին` հաւասարութեան եւ եղբայրութեան նշումներով: […] Տարիներ պէտք եղան, որ ճիշդ ընկալեմ [ֆրանսական յեղափոխութեան] 20 սեպտ. 1792-ի` Վալմիի «Կեցցէ՛ ազգը» աղաղակները. թէ` անոնք քաղաքացիակա՛ն համայնքի մը կը յղուէին, եւ ո՛չ էթնոս-ազգի` մշակութային եւ կրօնական բաղադրիչներով: Ինչպէս պիտի ընկալուէին Պալքաններու կամ Միջին Արեւելքի մէջ, կամ` իմ ընտանիքիս մեծերուն մօտ:
* * *
«Ծներ եմ Ֆրանսա` գաղթական ծնողներէ, եւ մինչեւ իրենց մահը` հայրս ու մայրս պահեր են իրենց «հայ գաղթական»-ի կարգավիճակը, ստեղծուած Ֆրիտ. Նանսենի կողմէ եւ հաստատուած ու շնորհուած` Ազգերու ընկերակցութենէն: Անոնք կու գային հեռուներէն` Օսմանեան կայսրութենէն, ու աւելի ճշգրիտ` ասիական Թուրքիայէն, ինչպէս կ՛ըսուէր 1914-էն առաջ: Բախտի կամ հրաշքի բերմամբ, փրկուեր էին հայոց 1915-ի ցեղասպանութենէն, նոյնիսկ եթէ իրենց զոյգ ընտանիքները մեծ մասով բնաջնջուեր էին` Մուշ եւ Սվազ (Սեբաստիա): Տան մէջ, Ցեղասպանութիւնը (այն ատեն կը գործածուէր «ջարդեր» արտայայտութիւնը) երեխաներէն պահուող թապու նիւթ մը չէր բնաւ: Հոգեխոցումի գաղափարն ու բառը… տակաւին չէին հնարուած մանկա-հոգեբուժներուն կողմէ կամ պարզապէս տեղ չունէին մեր մօտ: Ընդհակառակը, Ցեղասպանութիւնը նիւթ էր գրեթէ ամէնօրեայ պատումի, կրկնուող ու նորոգուող: Պատում մը, որ, ինչպէս հեքիաթներու մէջ, կը ճոխանար նոր մանրամասնութիւններով` ներկայացուած մեր մէկ կամ միւս այցելուի տեղեկութիւններուն շնորհիւ: Յիշողութիւնը, իրական կամ վերստեղծուած, այն ատեն կը բանէր անկաշկանդ եւ կը կանգնէր պատնէշի պէս` ընդդէմ պատմութեան ուրացողներուն:
«Երկար ատեն ծնողներս ընդուներ են այցելութիւնները կնոջ մը` տիկին Մարիի: Սեւազգեստ, գլուխը միշտ քողով մը ծածկած, ան կը մտնէր մեր տունը, կը նստէր եւ կը մնար ուղղաձիգ մարմինով` աթոռին եզերքին: Ինծի կը թուէր շատ ծեր, ինչ որ իրականութիւն չէր հաւանօրէն: Կը մնար լուռ: Ինծի պատուիրուած էր իր ներկայութեան հանդարտ կենալ, չաղմկել, քանի որ ան շատ ծանր դժբախտութիւններ էր ճանչցած. իր տունէն վտարուած` տարագրուեր էր ընտանիքով հանդերձ: Նախ անհետ կորեր էր ամուսինը, իսկ ինք` ութ երեխաներուն հետ` անապատի մէջ քալեր էր օրեր եւ օրեր: Այս պատմութիւնը, որ միտքիս մէջ կը կապուէր «Պզտիկ Բթամատ»-ի իմ պատկերազարդ գրքոյկիս պատմութեան, բոլորովին տարբեր վախճան մը ունէր սակայն. երեխաները մեռեր էին իրար ետեւէ, ու վերջինը` հազիւ հասած Հալէպ, ապաստան քաղաք, որուն անունը շուտով արձանագրուեր էր յիշողութեանս մէջ: Ինք մնացեր էր կենդանի: Հիմա դարձած էր կարուհի: (Արհեստը ինծի ծանօթ էր, որովհետեւ թաղին մէջ անով կ՛ապրէին մեծ թիւ մը հայուհիներ, իրենց կարի «Սինկեր» մեքենաներուն վրայ հակած օրն ի բուն): Կ՛ապրէր մինակ, Նէոյի, 6-րդ յարկի սպասուհիի սենեակի մը մէջ: Չէր գանգատեր, բան չէր ըսեր իր կեանքի չարաշուք թուաբանութեան մասին: Ձանձրալի անձ մըն էր: Ուրիշ պատումներ ինծի աւելի յուզումնալի կը թուէին: Չէ՞ որ, խուսափելու համար «քիւրտերէն եւ անպատուութենէն», հայ մայրեր իրենց երեխաներով Եփրատ գետն էին նետուած…
Այսպէս, աղջնակը, որ էի, սկսեր է ըմբոստանալով, ապա հասկցեր է, որ կարելի է վերապրիլ ամէն աղէտի: Եւ որ ատիկա կը կոչուի քաջութիւն:
«Տունը իմ լսած բոլոր պատմութիւններէս (եւ մայրս անխոնջ պատմող մըն էր), իմ նախընտրածներս անոնք էին, որ կը վերաբերէին դիմադրութեան հերոսական կռիւներու, նման` Պելվիլ փողոցի «Ֆէէրիք Փաթէ» շարժանկարի սրահին մէջ տեսած «քաուպոյական» ժապաւէններուս: Այդ պատմութիւնները կ՛աւանդէին դիւցազնավէպը ֆետայիներու` փամփշտակալ գօտիներով բեռնաւոր առասպելական անձնաւորութիւններ (իրենց նկարները կային մեր գիրքերուն մէջ), որոնք կռուած էին թուրք բանակին դէմ, քիւրտ ցեղախումբերու դէմ` դիմագրաւելով անասելի վտանգներ: Ֆրանսա ծնող հայ տղոց կը տրուէին անոնց անունները` Անդրանիկ, Ռուբէն, Քրիստափոր, Իշխան, Վարդան, Րաֆֆի, զիրենք նոյն ուժով ու քաջութեամբ օժտուած տեսնելու յոյսով: Այս պատումները, ուր տեւաբար կու գար ազատութիւն բառը, մէջս կ՛արձագանգէին համահունչ` Ֆրանսայի պատմութեան հետ, պատմութեան դասագիրքիս դասերուն հետ…
«Բայց եթէ ազատութիւն ու հայրենիք կը շահուէին կռիւով, եւ եթէ հայերը կռուեր էին, ապա ուրեմն ինչո՞ւ պարտուեր էին: Ինչո՞ւ կորսնցուցեր էին իրենց հայրենիքը: Ինչո՞ւ դարձած էին տարագիր: Ես ինչո՞ւ ծնած էի Փարիզ: Հաւանօրէն այս հարցումներուն պատասխանելու համար է, եւ տիկին Մարիի լռութիւնները հասկնալու համար, որ պիտի դառնայի պատմագէտ»:
