Պատմութեան Դասը
(Հաճընի Հերոսամարտի 45-րդ Տարեդարձին Առթիւ)
Մեր ժողովուրդի վեց հարիւր տարուան ստրկական շրջանի մթասքող պատմութեան մէջ լուսաւոր կէտերէն մէկն է Հաճընի հերոսամարտը, որ մղուեցաւ քառասունհինգ տարի առաջ:
Ափ մը հայութիւն, կառչած իր հայրենի լեռներուն, առնական խիզախութեամբ ցցուեցաւ անհամեմատօրէն զօրաւոր թշնամի հորդաներու դէմ եւ որոշեց մեռնիլ իր ընտանեկան բոյներուն մէջ, քան` ձեռք առնել տարագրութեան անարգ ցուպը:
Ութ ամիս շարունակ, գիշեր-ցերեկ հայ մարտիկին համազարկը արձագանգեց Հաճնոյ լեռներուն վրայ եւ ձորերուն մէջ` թշնամին գամուած պահելով իր դիրքերուն վրայ եւ յաճախ կրնկակոխ նահանջի մատնելով զայն:
Ճիշդ է` ի վերջոյ ինկաւ Հաճընը: Բայց ինկաւ կռուելով եւ հերոսական գուպարներով: Ինկաւ` անմահութեան դափնին իր ճակտին:
Այսօր, քառասունհինգ տարի ետք, գուցէ գտնուին «իմաստուններ» եւ «ուշացած մարգարէ»-ներ, որոնք աւելորդ արկածախնդրութիւն նկատեն հայկական արծուեբոյնին այս խիզախ ելոյթը:
Սակայն այդպիսիները պէտք է գիտնան, թէ Հաճընի հերոսամարտը, եթէ նոյն իսկ զուրկ էր ազգային ընդհանրական նպատակէ ու կանխապէս դատապարտուած` արեան ճապաղիքներու մէջ խեղդուելու, ունեցաւ գերագոյն նպատակ մը, մեզի համար` նպատակներուն սրբազնագոյնը. կռուիլ` հայրենի հողին վրայ եւ մեռնիլ:
Խոստովանինք, որ դարերու ստրկութիւնը բթացուցած է մեր ժողովուրդի կռուելու ընդունակութիւնը: Իբրեւ ազգ ինքզինք պարտադրելու կարողութիւնը: Եւ վտանգներու պարագային, ան միշտ հակամէտ եղած է լքելու իր օճախն ու հայրենի հողը` բռնելու համար տարաշխարհի ճամբան: «Գնում է հայը…»: Ու գացած է զանգուածներով` դէպի օտար հորիզոններ, հոն մեռնելու եւ կորսուելու համար իբրեւ հաւաքականութիւն, իբրեւ ազգ:
Խոստովանինք նաեւ, որ վերջին եօթանասունհինգամեակի յեղափոխական շարժումներն էին միայն, որ կրցան մասամբ ցնցել պայքարի թմրած ջիղերն ու խթանել իբրեւ ազատ ազգ ապրելու հայուն կամքը:
Անխուսափելի բնաջնջումի եւ մահուան սպառնալիքին տակ գտնուող ժողովուրդի մը համար աննպատակ կռիւն անգամ նպատակ մըն է եւ իմաստութիւն, քան` թշնամիին գութին ապաւինելու կամ հայրենի հողը լքելու ու հեռանալու «խոհեմութիւնը»:
Ազգ եւ պետականութիւն կրնան կազմել միայն ա՛յն ժողովուրդները, որոնք գիտեն կռուիլ եւ զոհուիլ` ապրելու համար: Ընտանեկան օճախին եւ հայրենի՛ հողին համար: Ազատութեա՛ն համար: Պատուի եւ բարոյականի՛ համար:
Եւ հաճընցին ո՛չ միայն գիտցաւ մեռնիլ, այլեւ գիտցաւ մեռցնել: Մեռցնել` մեռցնողը, զարնել` զարնողը, հարուածել` հարուածողը: Ամփոփ, հաճընցին, առողջ բնազդով մը, ըմբռնեց փոխադարձութեան սկզբունքը, որ անսասան հիմնաքարը կը կազմէ ազատութեան եւ անկաշկանդ կեանքի տենչացող ժողովուրդի մը գոյութեան:
Դժբախտաբար, մեր ժողովուրդը, իր ամբողջութեան մէջ, շատ սուղ վճարեց տիրանալու համար, իբրեւ ազգ, ապրելու եւ պետականութիւն ստեղծելու գաղտնիքին: Միլիոնի մը արիւնը պէտք էր թափուէր, որպէսզի մնացորդացը թօթափէր դարերու թմբիրը եւ իրագործէր Սարդարապատ-Ղարաքիլիսաներու հրաշքը:
Ապահովաբար, այսօր մեր օրացոյցներուն վրայ արձանագրուած չէր ըլլար ապրիլեան սգատօնը, եթէ ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանը դառնար Վասպուրական մը, Շապին Գարահիսար մը, Եդեսիա մը կամ Հաճըն մը:
Ուշացած մարգարէութիւն մըն ալ այս` գուցէ:
Բայց եթէ ընդունինք, որ պատմութիւնը կրկնութիւն է, այդ պարագային պատմական դաս մը պէտք է նկատուի հերոսամարտը Հաճընի, ուր թեւածող ազատութեան ոգին ջլապնդեց բազուկները հայ տղամարդուն եւ մղեց զայն ճակատ առ ճակատ բախելու թշնամիին հետ:
Այդ հերոսամարտը մէկ արտայայտութիւնն էր մեր ժողովուրդի ազգային եւ քաղաքացիական գիտակցութեան զարթօնքին: Կը մնայ` ուշի ուշով սերտել անոր պատմութիւնը, վերլուծել մօտիկ անցեալի դէպքերը` պատմութեան լոյսին տակ, խորհրդածել իւրաքանչիւր դրուագի վրայ եւ յանգիլ որոշ եզրակացութիւններու:
Եզրակացութիւններ, որոնք կրնան ուղեցոյցներ ըլլալ մեզի` գալիք օրերուն համար:
Ազգային եւ քաղաքական հաւատամքի մը սպասարկու հայ երիտասարդութեան համար մեր հերոսամարտերու պատմութիւնը պէտք է ըլլայ Աւետարան մը, որուն իւրաքանչիւր էջին վրայ պէտք է կանգ առնէ երկարօրէն` հոնկէ քաղելու համար պատմութեան մեծ դասը, որ գրուած է մեր հերոսներու արիւնով:
Այլապէս իրենց նշանակութենէն շատ բան կը կորսնցնեն տարեդարձներու տօնակատարութիւնները, եթէ պիտի սարքուին միայն «յարգելու համար յիշատակը մեր անմոռաց նահատակներուն»:
Ա.
