«ՆՈՐ ՄԱՐՄԱՐԱ»
Թուրքիոյ մէջ միշտ օրակարգի բերուած է այն հարցը, թէ Հայոց ցեղասպանութեան մասին Թուրքիոյ արխիւները որքա՛ն առողջ են ու այդ արխիւները ի՞նչ չափով կը դրուին պատմաբաններու քննարկումին տակ: Միշտ պնդուած է, որ Թուրքիա ընդհանրապէս մաքրագործած է արխիւները, կամ` զտումի կ՛ենթարկէ պատմաբաններու կողմէ եղած դիմումները:
Այս տեսակէտէ հետաքրքրական յօդուած մը գրի առած է Աթթիլա Թույկան «Տեւրիմճի Գարատենիզ» կայքէջի վրայ: Յօդուածին խորագիրն է` «Ցեղասպանութիւն եւ արխիւի խնդիրը»: Յօդուածագիրը կը գրէ, որ իրականութիւն ըլլալէ շատ հեռու է այն պնդումը, թէ Ցեղասպանութեան հարցին մէջ Թուրքիոյ արխիւները բաց եւ հասանելի են: Արխիւները բաց են թէեւ, բայց` միայն այն պատմաբաններուն համար, որոնք թուրք պետութեան շահերուն համար կ՛աշխատին: Արա Սարաֆեան մէկն է այն սակաւաթիւ պատմաբաններէն, որոնք կրցած են հետազօտել թրքական արխիւները: Բայց ան ալ շատ սահմանափակ կերպով կրցած է տեսնել արխիւները: Մնաց որ, Սարաֆեան այս արխիւները քննելէ ետք ըսած է, որ այս փաստաթուղթերուն մէջ գործածուած թիւերն ու տուեալները կասկածելի են:
Սարաֆեան իր մէկ յօդուածին մէջ գրած է հետեւեալը. «Արխիւի պաշտօնեաները իրաւասու են ձեռք դնելու այն փաստաթուղթերուն վրայ, որոնք պէտք չէ տեսնուին ուրիշներու կողմէ, անոնք արտօնութիւն կու տան միայն սակաւաթիւ փաստաթուղթեր տեսնելու, պատմաբաններու դիմումէն ետք արխիւի պաշտօնեաներն են, որ պիտի որոշեն, թէ փաստաթուղթերը յանձնուի՞ն պատմաբանին, թէ՞ ոչ: Արխիւները քննելու համար դիմում կատարող պատմաբաններուն դիմումները կրնան մերժուիլ սա մակերեսային պատճառաբանութիւններով, թէ`
Պահանջուած փաստաթուղթը քննարկումի նիւթէն դուրս կը մնայ,
Կամ` պահանջուած փաստաթուղթերը չեն գտնուած,
Կամ` պահանջուած փաստաթուղթերը նուրբ ու զգայուն են,
Կամ թէ պահանջուած փաստաթուղթերը մասնաւոր վերաբերման ենթակայ են եւ այլն»:
Յօդուածագիրը կը յիշեցնէր, որ արդէն Արա Սարաֆեան «անբաղձալի» հռչակուեցաւ, երբ մեկնեցաւ արխիւները քննելէ ետք: Ջնջուեցաւ անոր Թուրքիա մուտքի այցեգիրը: Նոյն վերաբերումը ցոյց տրուեցաւ Հիլմար Քայզըրի: Բացի ատկէ, քննարկումները ցոյց կու տան, որ Իթթիհատականները քաջ գիտնալով, որ պատերազմի պարտութեան պարագային իրենց գլխուն ինչեր կրնան գալ, մասնաւոր պատգամաբերներ գործածած են ամէնուրեք Ցեղասպանութեան փաստաթուղթերէն որեւէ հետք չձգելու նպատակով: Այս մասին հետաքրքրական տեղեկագիր մը պատրաստած է շուէտացի Էյնար Աւ Վիրսեն:
Գալով Հայաստանի արխիւներուն` յօդուածագիրը հարց կու տայ, թէ Հայաստան ինչպէ՛ս կրնար ունենալ փաստաթուղթեր` Ցեղասպանութիւնը շարունակ ուրացող դրացի երկրի մը կողմէ կատարուած ցեղասպանութեան մը մասին: Մնաց, որ, մինչեւ 1918 Հայաստանի պետութիւն մըն ալ գոյութիւն չունէր:
Յօդուածագիրը ապա կը հարցնէ, թէ ուրեմն ինչպէ՞ս այսքան շատ բան գիտենք Ցեղասպանութեան մասին, եթէ թրքական արխիւները փակ են շատերու: Պատասխանն այն է, որ կան գերմանական, աւստրիական, Հունգարիոյ, Մեծն Բրիտանիոյ, Ֆրանսայի, Ամերիկայի ու այլ երկիրներու արխիւները, որոնք լայն չափով փաստաթուղթեր ունին այս նիւթի մասին:
Պատմաբան Վահագն Տատրեան թերեւս նկատի առնելով այս մանրամասնութիւնները` նախընտրած է իր աշխատանքը կեդրոնացնել թրքական, գերմանական, աւստրիական ու հունգարական աղբիւրներու վրայ: Ասոնցմէ դուրս տակաւին կան Շուէտի նման անկողմնակալ երկրի մը արխիւները, կ՛ըսէ յօդուածագիր Աթթիլա Թույկան:
