ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ
Արցունքը ջրանման թափանցիկ հեղուկ մըն է: Անիկա կ՛արտադրուի արցունքաբեր գեղձերու մէջ: Ամէն անհատ ունի արցունքաբեր երկու գեղձ: Անոնցմէ իւրաքանչիւրը կը գտնուի աչքին արտաքին ծայրամասի վերի բաժնին մէջ:
Արցունքը կը ծառայէ աչքին մակերեսը իւղոտելու եւ մաքրելու օտար մարմիններէ:
Արցունքը կ՛արտադրուի շարունակ: Բնականօրէն օրական կ՛արտադրուի 0,75-1,1 կրամ արցունք: Անոր արտադրութիւնը կը նուազի ծերութեան ժամանակ:
Արցունքը կը պարունակէ` ջուր, լորձանիւթ (mucin), ճարպ, շաքար, նատրիոմ
(sodium, Na ), կալիոմ (potassium, K) եւ այլ քիմիական նիւթեր, օրինակ` լայսոզայմ (lysozyme), որ խմորիչ նիւթ մըն է եւ կը պայքարի մանրէներուն դէմ:
Արցունքը արտադրուելէ ետք արցունքաբեր գեղձերու մէջ, դուրս կը հոսի արտաթորիչ ծորաններէ (excretory ducts) եւ կը հասնի աչքին մակերեսը` ծածկելով ամբողջ ակնագունդը եւ կը տարածուի ակնագունդին եւ կոպերուն միջեւ: Անիկա կ՛ուղղուի դէպի արցունքի լիճը (lacrimal lake), որ կը գտնուի աչքին ներքին անկիւնը: Հոնկէ կ՛ուղղուի դէպի արցունքի ծորանիկները (lacrimal canaliculi), որոնք կը բացուին արցունքապարկին (lacrimal sac) մէջ եւ վերջապէս կը հասնի արտասուաքթային ծորան (nasolacrimal duct) եւ հոնկէ` քթախորշ:
Գոյութիւն ունին արցունքի երկու տեսակներ`
Ա. Բնախօսական (physiologic) արցունք, որ անդադար կ՛արտադրուի արցունքաբեր գեղձերու մէջ` առանց որեւէ մէկ ներքին կամ արտաքին գրգռիչ ազդակի:
Բ. Ոչ բնախօսական արցունք, որ կը յառաջանայ արցունքաբեր գեղձերու հակազդեցութեամբ` տարբեր ազդակներու գոյութեան պարագային: Այս ազդակներն են`
ա. Աչքի մակերեսի գրգռութիւն, որ կը յառաջանայ`
- Արտաքին գրգիռներով, օրինակ` փոշի, հոտ, կազ, շոգի եւ օտար մարմիններ.
- Տեղային գրգիռներով, օրինակ` կոպի ծայրամասի եւ թարթիչներու ներշրջում (entropion), կամ արտաշրջում (ectropion), երկարատեւ ակնազօդաբորբ (chronic conjunctivitis), եղջերիկի մակերեսի վնասում (cornea trauma), աչքի անօթապատեանի բորբոքում (uveitis), սողնախտային ակնազօդաբորբ (herpetic conjunctivitis), քիմիական դարմանում(chemotherapy) եւ աչքի դեղ-կաթիլներու հակազդեցութիւն:
բ. Հոտառութեան եւ համի ջղածայրամասերու գրգռութիւն, որ կը յառաջանայ որոշ գրգռիչներով, օրինակ` հոտաւէտ սննդեղէններ (սխտոր, սոխ, պղպեղ) եւ համադամ ու տաք կամ պաղ կերակուրներ,
գ. Հազալ, փսխել եւ յօրանջել,
դ. Քթաբորբ (rhinitis ) եւ մարմնական ընդհանուր գերզգայնութիւն,
ե. Լալ, որ կը յառաջանայ դրական եւ բացասական զգացական ազդակներով, օրինակ` ուրախութիւն, խնդուք, հրճուանք, ճնշուածութիւն, ցաւ, բարկութիւն, մտահոգութիւն, յուզում եւ տառապանք:
Վերոյիշեալ ազդակներէն որեւէ մէկուն գոյութեան պարագային արցունքաբեր գեղձերը կը հակազդեն եւ կ՛արտադրեն ոչ բնախօսական արցունքը:
Արցունքը կը կազմէ երկրորդ շերտը այն ջրանման թափանցիկ թաղանթին, որ կազմուած է երեք շերտերէ, եւ որ կը ծածկէ եղջերիկը բնական պայմաններու մէջ: այս երեք շերտերուն մանրամասնութիւններն են`
- Խլնային շերտ (mucous layer), որ կ՛արտադրուի ակնազօդի (conjunctiva) գաւաթանման (goblet) բջիջներու կողմէ. անիկա ուղղակի յարաբերութեան մէջ է եղջերիկին հետ:
- Ջրածին (aqueous) շերտը, որ կը տարածուի խլնային շերտին վրայ: Այս ջրածին շերտը կազմուած է արցունքէ, որուն հիմնական բաղադրութիւնը կազմուած է ջուրէ եւ բնասպիտներէ:
- Ճարպային շերտ (fatty layer), որ կը պարունակէ իւղեր: Ասոնք կ՛արտադրուին կոպաճարպագեղձերու (meibomian, tarsal glands) կողմէ: Այս շերտը կը ծածկէ երկրորդ շերտը եւ հաղորդակցութեան մէջ է արտաքին աշխարհին հետ:
Բնական պայմաններու մէջ արցունքը նշմարելի չ՛ըլլար, որովհետեւ անոր արտադրութիւնը կ՛ըլլայ բնական քանակութեամբ եւ անոր հոսքը դէպի քիթ տեղի կ՛ունենայ սահուն ձեւով, առանց որեւէ արգելքի: Յաճախ արցունքը նշմարելի կ՛ըլլայ եւ այս երեւոյթը կը կոչենք արցունքոտութիւն (tearing):
Արցունքոտութիւն կը պատահի զանազան պատճառներով.
Ա. Ոչ բնախօսական արցունքի արտադրութիւն, որուն մանրամասնութիւնները յիշուեցան վերեւ:
Բ. Արտասուաքթային խողովակի (nasolacrimal duct) խցում, որ կը պատահի երկու ձեւերով.
ա. Ընդոծին (congenital) խցում,
Այս պարագային արտասուաքթային խողովակի վերջաւորութիւնը խցուած կ՛ըլլայ թաղանթով մը, ուստի արցունքը կը կուտակուի խողովակին մէջ եւ կը յառաջանայ արտասուաքթային խողովակի թարախոտ բորբոքում: Թարախի ետհոսքը աչքին մէջ կը յառաջացնէ մնայուն ակնազօդաբորբ:
բ. Ձեռք բերովի (acquered) խցում, որ կը յառաջանայ հետեւեալ ախտապատճառներով.
- Արտասուաբեր խողովակի բորբոքում,
- Խլիրդի քիմիական դարմանում,
- Քիթի ուղղակի հարուած-վնաս,
- Օտար մարմինի մը մուտքը քիթէն դէպի խողովակ,
- Արտասուաքթային խողովակի ուռ,
- Խողովակի նեղացում ծերութեան պատճառով,
- Քիթի խոռոչներու վիրահատում,
- Մնայուն քթաբորբ,
- Քիթի խցում,
Գ. Արցունքաբեր գեղձի բորբոքում. տեղի կ՛ունենայ արցունքի գերարտադրութիւն:
Դ. Արտասուապարկի բորբոքում (dacryocystitis). տեղի կ՛ունենայ արտասուաբեր խողովակի սկզբնաւորութեան նեղացում եւ արցունքի ետհոսք դէպի աչքի մակերեսը:
Արցունքոտութեան հետ միատեղ կրնան պատահիլ աչքի քերուըտուք, ցաւ եւ օտար մարմնի զգացում քիթին կամ աչքին մէջ:
Արցունքոտութեան ախտաճանաչումին համար կատարուելու է` արտասուաքթային խողովակի նկարում (dacryocystography), համակարգչային շերտագրական նկարում (CT Scan) եւ քիթի դիտում (rhinoscopy).
Արցունքոտութիւնը կը դարմանուի վերջնականապէս դարմանելով անոր հիմնական ախտապատճառը: Յաճախ կը կատարուին հետեւեալ դարմանումի միջոցները.
- Օտար մարմնի արտահանում,
- Գերզգայնութեան դարմանում,
- Վիրահատել արտասուաբեր խողովակի ընդոծին խցումը,
- Զննաձողել (probe) նեղցած խողովակը,
- Լուալ(irrigate) արտասուաբեր խողովակը յատուկ հեղուկով մը,
- Հաստատել արուեստական խողովակ արտասուաբեր պարկի եւ քիթի միջեւ,
- Վիրահատել կոպի ծայրամասի եւ թարթիչներու ներշրջումը եւ կամ արտաշրջումը:
Երկարատեւ արցունքոտութիւնը կը յառաջացնէ հետեւեալ բարդութիւնները.
- Տեսողութեան խանգարումներ` արցունքի որակի եւ քանակի փոփոխութիւններով,
- Մնայուն ակնազօդաբորբ,
- Արցունքապարկի մանրէական բորբոքում (dacryocystitis):
Իսկ անբաւարար արցունքի արտադրութեամբ կը յառաջանայ եղջերիկի եւ շաղկապենի բորբոքում (keratoconjunctivitis), որ կը կոչուի նաեւ աչքի մակերեսի չորութիւն: