Համշէնցիների` Մայրենի Լեզուով Կրթութեան Պայքարը

ՖԵՐՏԱ ՊԱԼԱՃԱՐ

Ուսումնասիրող Հուրիյէ Շահինն ուշադրութիւն է հրաւիրում համշէնցիների` մայրենի լեզուով կրթութեան խնդրի վրայ: Շահինն ասում է. «Մենք պէտք է համշէնահայերի մայրենի լեզուով կրթութեան մէջ կիրառելի գրաւոր նիւթ ստեղծենք, որպէսզի համշէնցիների օգտագործած հայերէնը պահպանուի»:

Հուրիյէ Շահինն իրեն որպէս «Համշէնցի հայ» բնութագրող մի ուսումնասիրող, գրող եւ գործիչ է` ծնուած Արդուինի Խոպայում: Շահինի հեղինակած «ինչպէ՞ս է ուծացման քաղաքականութիւնը վերացնում լեզուները. ի մասնաւորի` հայոց պատմութիւնը եւ Համշէնի հայերը» վերնագրով գիրքը հրատարակուել է «Եոլտա քիթափ» հրատարակչութեան կողմից: Հուրիյէ Շահինի հետ զրուցեցինք պատմութեան ընթացքում Համշէնի եւ համշէնահայութեան գլխին եկածների մասին:

Հուրիյէ Շահինն ամէնից առաջ խօսքն սկսում է այն տարածքի աշխարհագրական սահմանները գծելով, որի անուանումը հայկական «Համշէնն» է, եւ որն ձուլման քաղաքականութեան պատճառով վերածուել է «Հեմշինի»: «Ներկայիս Ռիզէն, Հեմշինը, Չամլըհեմշինը եւ Փազարն իրականում Համշէնի շրջանն են: Սակայն համշէնցիները չեն ապրել միայն այս կողմերում: Մի հայկական ցեղ եղող համշէնցիները բնակւում էին նաեւ Արդուինի Խոպա եւ Բորչկայ գաւառներում: Դարեր տեւած ուծացման եւ ճնշման քաղաքականութեան պատճառով համշէնցիներ են ապրում Թուրքիայի չորս ծագերում` Ատապազարըից մինչեւ Պոլիս, Անգարայից մինչեւ Զմիւռնիա»:

Սփիւռքի Կազմաւորում

Հուրիյէ Շահինը հետեւեալ խօսքերով ուշադրութիւն է հրաւիրում նաեւ Թուրքիայից դուրս գտնուող համշէնցիների վրայ. «Այսօրուայ Աբխազիայում բազմաթիւ համշէնցիներ են բնակւում` 1700-ականներին համշէնցիների հանդէպ իրագործուած օսմանեան կոտորածներից մազապուրծ: Նրանց մի մասն էլ Հայաստան է անցել պատմութեան ընթացքում: Ներկայում Հայաստանում հրատարակւում է «Ձայն համշէնական» ամսաթերթը: Վրաստանի Պաթում քաղաքում եւս առկայ են իսլամացած համշէնցիների 5 գիւղեր, որոնց բնակչութիւնը Ստալինի օրօք աքսորուել էին Ղազախստան եւ Խըրխըզիստան: Հետագայում վերստին վերադարձել են Աբխազիա եւ Վրաստան: Բացի այդ, համշէնցիներ կան նաեւ Միացեալ Նահանգներում եւ Եւրոպայում: Նրանք կազմակերպուելու` դեռեւս նախնական ջանքեր են գործադրում, սակայն առայժմ կապեր չունեն Թուրքիայում եւ Կովկասում ապրող համշէնցիների հետ: Հետեւաբար, դեռեւս անհնար է խօսել Եւրոպայում եւ Ամերիկայում համշէնցիների սփիւռքի գոյութեան մասին»: Հուրիյէ Շահինը, իր նոր գրքից բացի, նաեւ հանդէս է հրապարակում` «Համշէնցու կոր» անուամբ, որը տարածում է Համշէնում ու Խոպայում: Սոյն ամսագրում տեղ գտած բազմաթիւ տեղեկութիւններն էլ ձեռք է բերում Ռիզէում, Համշէնում եւ Խոպայում ապրող համշէնցիներից: «Գիւղ առ գիւղ շրջել եմ համշէնցիների հետ առնչուող տարածքներում, մինչ այժմ ոչ մի բացասական արձագանգ չեմ ստացել: Գրքումս եւ հանդէսում հրապարակուած տեղեկութիւնների մեծ մասին հասու եմ դարձել համշէնցիների բնակած գիւղերում կատարած ուսումնասիրութիւններիս շնորհիւ»: Հուրիյէ Շահինը շեշտելով, որ համշէնցիները զգայուն են իրենց պատմութեան եւ ինքնութեան նկատմամբ, հէնց իր ընտանիքից է մի օրինակ բերում. «Իմ պապերը, չնայած ուծացման զոհը լինելուն, զգայուն էին` սեփական ինքնութեան հանդէպ: Իմ պապից լսածներիս շնորհիւ է, որ ես էլ եմ զգայուն իմ համշէնական եւ հայկական ինքնութեան նկատմամբ: Մեր պապերն են մեզ պատմել, թէ 1915 թ. ինչպէս է Արդուինում իրագործուել Հայոց ցեղասպանութիւնը: Արդուինի Արդանուչ գաւառի մօտակայքում մի ժայռ կայ: Ամէն անգամ, երբ եայլա բարձրանալիս այդ մասով էինք անցնում, պապս իջնում էր ինքնաշարժից եւ ասում. «Հայերին այս ժայռից ներքեւ գցելով են ոչնչացրել»:

Հուրիյէ Շահինը նշելով, որ համշէնցիները միշտ իրար մէջ քննարկել են իրենց հայ լինել-չլինելու հարցը, յայտնում է. «Համշէնցիները վերջին տարիներին աւելի հանգիստ են արտայայտւում իրենց ինքնութեան մասին: Նրանք շատ զգայուն են յատկապէս լեզուի հարցում: Անգամ Ազգայնական շարժում կուսակցութեան անդամ եղող համշէնցիները համշէնահայերէն են խօսում եւ շատ զգայուն են իրենց լեզուի հանդէպ: Նրանք ասում են` թուրք ենք, բայց համշէներէն են խօսում: Հէնց լեզուի նկատմամբ այդ զգայուն լինելն է համշէնական ինքնութեան չվերանալու պատճառը»:

Կրթութիւն` Մայրենի Լեզուով

Սակայն համշէներէնը, որի հանդէպ շատ զգայուն են համշէնցիները, այսօր կանգնած է լուրջ մարտահրաւէրների առջեւ: Շահինը հետեւեալ կերպ է բացատրում այդ խնդիրը. «Առկայ է համշէնցիների մայրենի լեզուով կրթութեան խնդիրը: Դեռեւս չենք դիմել մայրենի լեզուով կրթութիւն ստանալու հարցով, որովհետեւ դրա համար մեր ձեռքին առայժմ գրաւոր նիւթ չկայ»: Շահինն ընդգծում է, որ թէ՛ «Համշէնցու կոր» ամսագիրը եւ թէ՛ իր հեղինակած գիրքը նախնական աշխատանքներ են տանում` մայրենի լեզուով կրթութեան համար անհրաժեշտ գրաւոր նիւթեր ստեղծելու ուղղութեամբ:

Շահինը շեշտելով, որ համշէնցիների հետ նոյն շրջաններում ապրող լազերը լուրջ նիւթեր են ձեռք բերել` իրենց մայրենի լեզուով կրթութեան հարցում, նշում է. «Մենք առօրեայ կեանքում հաղորդակցւում ենք մեր լեզուով, սակայն մեր խօսած լեզուն դասական հայերէնն է, եւ այն բաւականին տարբերւում է ներկայում Հայաստանում կամ Ռուսաստանում խօսուող հայերէնից: Հետեւաբար, մենք ինքներս պէտք է ստեղծենք մայրենի լեզուով կրթութեան համար անհրաժեշտ գրաւոր նիւթեր: Հէնց այդ նպատակով ենք հրապարակում «Համշէնցու կոր» հանդէսը: Սակայն որոշ համշէնցի ընկերներ անհանգստութիւն են ապրում, երբ համշէնական ինքնութիւնը կապւում է հայկականի հետ: Եւ որպէս փաստարկ էլ մատնանշում են համշէնցիների մուսուլման լինելը: Այնինչ, իրականութիւնը շատ տարբեր է դրանից»:

Ոչ Թէ Կրօն, Այլ` Լեզու

Համշէնցիների առնչութեամբ` նաեւ «իսլամացուած հայերի» թեմային անդրադարձած Շահինը նշում է. «Աշխարհում այլ հանրութիւններ էլ են կան, որոնք միաւորուած են ոչ թէ կրօնով, այլ` լեզուով: Օրինակ` արաբները: Կրօնը պէտք չէ խառնել ազգային ծագման հետ: Ինչպէս որ առկայ են տարբեր քրիստոնեայ ուղղութիւնների հետեւորդ հայեր, այնպէս էլ կան քրիստոնեայ չեղող հայեր: «Մուսուլման հայ չի կարող լինել» պնդումը ճիշդ եւ գիտական մօտեցում չէ: Մենք պարտաւոր ենք այս ոչ շահաւէտ դրութիւնը յաղթահարել: Պէտք է, որպէս հայեր եւ համշենցիներ, առաջնային գիծ մղենք ոչ թէ մեր կրօնը, այլ` լեզուն»:

Հուրիյէ Շահինը գործնական առաջարկ ունի` ուղղուած բոլոր հայերին եւ համշէնցիներին. «Առաջիկայում, առանց ժամանակ կորցնելու, մի լաւ պատրաստուած եւ համապարփակ համշէնցիների խորհրդաժողով անենք եւ բացայայտ կերպով քննարկենք մեր բոլոր խնդիրները»:

«Ակօս»

Թարգմանեց` ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆԸ
«Ակունք»