Անժամանցելի Մուրհակը
(Սեւրի Դաշնագրի 45-Ամեակին Առթիւ)
1920 օգոստոս 10:
Պատմական անմոռանալի թուական մը հայոց պատմութեան մէջ:
Դարձակէտ մը` հայ ազգի քաղաքական պահանջներու բիւրեղացման եւ անկախ ու միացեալ Հայաստանի ճանաչման համար` միջազգային դիւանագիտութեան կողմէ:
Քառասունհինգ տարիներ անցած են արդէն այն երջանիկ օրերէն ի վեր, երբ հայութիւնը հայրենիքի եւ սփիւռքի մէջ կ՛ապրէր դարաւոր երազի իրականացման եւ լաւագոյն ապագայի մը յոյսերով խանդավառ:
Վերածնունդի նոր շրջան մը սկսեր էր ծաղկիլ 1918-ի մայիսին, մանաւանդ նոյն տարուան աշնան զինադադարէն ի վեր:
Թրքական բանակը չարաչար պարտուած էր բոլոր ճակատներուն վրայ: Օսմանեան կայսրութիւնը` բաժան-բաժան եղած. Պոլիս եւ Կիլիկիան գրաւուած: Իթթիհատի ջարդարար վարիչները վատօրէն փախուստի դիմած: Յաջորդները ծնրադիր յաղթական դաշնակիցներուն առջեւ: Հելլէն բանակի յաղթական յառաջխաղացում դէպի Անգարա:
Երազ օրե՜ր:
Հայ ժողովուրդի ոգեւորութիւնը իր գագաթնակէտին կը հասնէր, երբ 1920 օգոստոս 10-ին փարիզեան արուարձան Սեւրի յախճապակիներու թանգարանին մէջ կը ստորագրուէր հաշտութեան դաշնագիրը` Թուրքիոյ եւ դաշնակիցներուն միջեւ:
Թուրք երեք պատուիրակները` Հատի փաշա, «փիլիսոփայ» Ռիզա Թեւֆիք եւ Ռեշատ Խալիլ գլխիկոր ներս կը մտնէին հանդիսասրահէն եւ կը նստէին «ամբաստանեալ»-ի աթոռին վրայ:
Իրենց դիմաց դիրք բռնած էին յաղթական դաշնակիցներուն պատուիրակները, որոնց շարքին նաեւ Աւետիս Ահարոնեան, նախագահ Հայաստանի պատուիրակութեան, որ արդար հպարտութեամբ, պատմական դարձած իր ոսկի գրիչով կը ստորագրէր միջազգային այդ մուրհակը` յանուն Հայաստանի կառավարութեան:
Ջարդարար ցեղի մահավճիռը կը կնքուէր այդ օր: Կը քայքայուէր օսմանեան կայսրութիւնը: Անոր փլատակներուն տակէն կեանքի կը կոչուէին ազատագրուած նոր ազգեր: Անսահման տարածութեամբ հողամասեր ընդմիշտ կը ձերբազատուէին թրքական անարգ լուծէն:
Սեւրի դաշնագիրը ստորագրած են դաշնակից գլխաւոր պետութիւնները` Մեծն Բրիտանիա, Ֆրանսա, Իտալիա եւ Ճափոն: Ապա նաեւ` լատինական այբուբենի կարգով` հետեւեալ երկիրները.- Հայաստան (Արմենիա), Պելճիքա, Յունաստան, Հիճազ, Լեհաստան, Փորթուգալ, Ռումանիա, Սերպ-Խրուաթ-Սլովէն պետութիւնները (ներկայիս Եուկոսլաւիա), Չեխոսլովաքիա եւ Թուրքիա:
Մինչ Ալեքսանտրէթի ծոցէն դէպի հարաւ արաբախօս հողամասերը.- Սուրիա, Լիբանան, Միջագետք, Պաղեստին, Եմէն, Արաբական թերակղզի եւ այլն – կ՛ազատագրուէին կամ Անգլիոյ ու Ֆրանսայի հոգատարութեան կ՛ենթարկուէին, արդար էր, որ հայերն ալ ստանային իրենց բաժինը: Մանաւանդ որ մեծ պատերազմէն ամէնէն աւելի տուժած էինք մենք: Մեր համրանքին կէսէն աւելին – մէկուկէս միլիոն – զոհ տուած էինք թրքական բարբարոսութեան:
Սեւրի դաշնագիրը ստորագրող մեծ ու փոքր դաշնակիցները, ինչպէս նաեւ Թուրքիա, հանդիսաւորապէս կը ճանչնային հայոց իրաւունքները եւ կը նուիրագործէին անկախ եւ միացեալ Հայաստանը:
89-րդ յօդուածով կը ճանչցուէին հայութեան իրաւունքները Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի եւ Պիթլիսի նահանգներուն վրայ եւ Միացեալ Նահանգներու նախագահը կը նշանակուէր իրաւարար` գծելու համար Հայաստանի եւ Թուրքիոյ վերջնական սահմանները: Այս յօդուածն ալ կը նուիրագործէր միացեալ Հայաստանը:
Երեքուկէս ամիս ետք, 1920 նոյեմբեր 22-ին, նախագահ Ուիլսըն իրեն յանձնուած պարտականութիւնը կատարելով, մեծ դաշնակիցներու ժողովին կը ներկայացնէր իր իրաւարարական վճիռը:
Գնահատելի արդարամտութեամբ, Միացեալ Նահանգներու բարի նախագահը կը վճռէր Հայաստանի Հանրապետութեան կցել Էրզրումի, Վանի, Պիթլիսի եւ Տրապիզոնի նահանգներէն կարեւոր հողամասեր` Սեւ ծովու վրայ նաւահանգիստով մը:
Կ՛իրականանային մեր երազները: Մէկուկէս միլիոն նահատակներու հոգիները կը խայտային անդենականին մէջ: Իրենց արեան գինը կը հատուցուէր: Արդարութիւնը կը գործադրուէր վերջապէ՜ս:
Վերջապէ՞ս: Աւա՜ղ: Խաբուսիկ երազի պէս շուտով յօդս ցնդեցաւ ամէն ինչ:
Հարաւը եւ Հիւսիսը ձեռք ձեռքի տուած խեղդեցին մանուկ Հայաստանի անկախութիւնը:
Ուիլսընեան վճիռէն շաբաթ մը ետք, կարմիր պատմուճանը կը պարտադրուէր Հայաստանի:
Յաղթական մեծ դաշնակիցները, որոնք թերեւս ակամայ ստորագրեր էին Սեւրի դաշնագիրը, յարմար պատրուակ մը գտան չվաւերացնելու համար զայն:
Մոռցան եւ ուրացան մեր արդար Դատը եւ այսօր ալ տրամադիր չեն գործադրելու իրենց հանդիսաւոր խոստումները: Վճարելու իրենց ստորագրութիւնը կրող պարտամուրհակը:
Սակայն 46 տարիէ ի վեր չենք դադրած պահանջելէ անոր վճարումը եւ պիտի չդադրինք այսուհետեւ եւս, որովհետեւ անժամանցելի է այդ պատուոյ մուրհակը:
ՀՐԱՆԴ – ՍԱՄՈՒԷԼ
«Յառաջ»
