Պատմաբան եւ լրագրող Վիգէն Չըթըրեան հեղինակած է նոր գիրք մը, որուն նիւթն է հարիւր տարուան համաշխարհային քաղաքականութիւնը, ակադեմական հետազօտութիւնները, քրտական հարցը, թուրք եւ հայ հասարակութիւնները: «Բաց վէրքեր: Հայեր, թուրքեր եւ դար մը Ցեղասպանութիւն» հատորը կը կեդրոնանայ յետ եղեռնի ժամանակաշրջանին վրայ եւ Հրանդ Տինքի սպանութիւնը կը նկատէ կարեւոր անկիւնադարձ մը:
ԹՈՒՂՊԱ ԷՍԷՆ
«Ակօս»
ԹՈՒՂՊԱ ԷՍԷՆ.- Հայոց ցեղասպանութեան մինչեւ օրս երկարող ընթացքին մասին ձեր գրած գիրքին մէջ Հրանդ Տինքի սպանութեան կ՛անդրադառնաք որպէս կարեւոր անկիւնադարձ մը, ինչո՞ւ:
ՎԻԳԷՆ ՉԸԹԸՐԵԱՆ.- Այս գիրքին մէջ փորձած եմ հասկնալ, թէ ինչո՛ւ ցեղասպանութեան նիւթը Թուրքիոյ մէջ վերջին շրջանին աւելի լայն հետաքրքրութեան առարկայ դարձած է: Ինչո՞ւ մտաւորականներ եւ այլ մարդիկ յանկարծ որոշեցին, որ այս նիւթը կարեւոր է: Ի՞նչ էին փոփոխութիւնները, որո՞նք օսմանեան հայերուն ոչնչացումը օրակարգային խնդիր դարձուցին: Ինչո՞ւ երկար ժամանակ պէտք էր, որ այս բոլորը պատահէին: Ի՞նչ պայմաններու մէջ, որ մտաւորականները, արուեստագէտները եւ բանաստեղծները, որոնք վաղուց տեղեակ էին իրենց երկրին մէջ թերութեան մը առկայութեան մասին, ստիպուած էին շարունակել լռել մինչեւ 2000 թուականները:
Այս պատճառով գիրքը սկսած եմ ո՛չ թէ Հրանդ Տինքի սպանութեամբ, այլ անոր յուղարկաւորութեամբ: Անոր յուղարկաւորութեան տասնեակ հազարներով մարդիկ, «Բոլորս Հրանդ ենք, բոլորս հայ ենք» ըսելով կը քալէին: Կը կարծեմ, թէ այս միջադէպը թրքական հանրային կարծիքին համար յեղափոխութիւն մըն էր:
Այստեղ հարցադրում մը եւս ունիմ: Եթէ հասարակութեան մը մէջ, կամ երկրի, գիւղի մը մէջ ոճիր մը գործուի, եւ երբ մարդիկ կը վարուին այնպէս, որ կարծես ոճիրը չէ գործուած, ի՞նչ կը պատահի: Ոճիրը կ՛ոչնչանա՞յ: Իսկ ոճրագործին եւ զոհին ի՞նչ կը պատահի: Կը փորձեմ այս ոճիրին հետքերը հասկնալ: Երբ նախագիծին նոր սկսած էի, կը կարծէի, թէ հիմնականին մէջ հայ համայնքին վրայ պիտի կեդրոնանամ: Տակաւին չընդունուած եւ տարիներէ ի վեր իրենց զոհ դարձուցած այս ոճիրին մասին… Գիտենք, երբ սկսած է Հայոց ցեղասպանութիւնը, բայց չենք գիտեր թէ երբ աւարտի հասած է: Քանի որ տակաւին ոճիրը չէ ընդունուած: Սակայն յետոյ ապշած էի, երբ գիտցայ, թէ այս իրավիճակը ընդհանուր առմամբ Թուրքիոյ վրայ որքան մեծ ազդեցութիւն ունի:
Թ. Է.- Գիրքին մէջ լուսարձակի տակ կ՛առնէք Թուրքիոյ հայ համայնքի լռութիւնը, եւ այն, թէ ինչպէս այս լռութիւնը կը փոխուի: Այսինքն` ո՛չ միայն թուրքերը, այլ նաեւ հայերը կը փոխուին:
Վ. Չ.- Հայերուն լռութիւնը տարբեր երեսակներ ունի: Առաջինը դասական հայկական սփիւռքի լռութիւնն է մինչեւ 1965 թուական, այսինքն` Եղեռնի յիսնամեակը: Այս լռութիւնը կու գար ո՛չ թէ պատահածներուն պատճառով, այլ քանի այն պատճառով, որ լսելու պատրաստ ոչ ոք կար: Տեսակ մը գրաքննութիւն կար:
Միւս կողմէ, Խորհրդային Միութեան մէջ կար այլ տեսակի լռութիւն մը: Ստալինը արգիլած էր Ցեղասպանութեան յիշատակումը: Ինք եւս, որպէս ոճրագործ, պիտի չուզէր, որ իր կայսրութեան մէջ այսպիսի պատահար մը յիշատակուի, հետազօտութեան առարկայ դառնայ: Քեմալական շարժման եւ Խորհրդային Միութեան միջեւ զօրաւոր կապեր կային: Քեմալական շարժումը, կռուելու համար անգլիական եւ ֆրանսական բանակներուն դէմ, Խորհրդային Միութենէն, դրամ, զէնք եւ զինամթերք կը ստանար:
Վերջապէս Թուրքիոյ հայերուն լռութիւնը աւելի երկարաշունչ է: Իրականութեան մէջ Թուրքիոյ լռութիւնը եւս իր տեսակները ունի: Պոլսոյ մէջ ապրող հայերու լռութիւնը տարբեր է Պիթլիսի, Տիգրանակերտի, Այնթապի եւ, ընդհանրապէս Անատոլիոյ իսլամացուած հայերու լռութենէն: Այսօր կան մեծ թիւով մարդիկ, որոնք իրենց ինքնութիւնը բացայայտել ու վերագտնել կ՛ուզեն:
Թ. Է.- Ըստ ձեզի`, ի՞նչ կը պատահի Թուրքիոյ մէջ 2015-ին` Ցեղասպանութեան հարիւրամեակին:
Վ. Չ.- Ըստ իս` այս առումով Թուրքիան յառաջդիմութիւն մը արձանագրած է: Սակայն երկմտանքը կը շարունակուի: Թուրքիան պիտի կարենայ արդարութիւնը ապահովել միայն այն ատեն, երբ ի՛նք պատրաստ ըլլայ: Միայն երբ իր ներկայ քաղաքացիներուն յարգանքով մօտենայ, այն ատեն պիտի կարենայ անցեալին համակարգուած կերպով սպաննուած քաղաքացիներուն հանդէպ յարգանք ունենալ: Սակայն տակաւին այդ հանգրուանին չէ հասած Թուրքիան: Նոյնիսկ եթէ այժմ կը հեռանայ Քեմալական համակարգէն, տակաւին չենք կրնար կողմնորոշուիլ, թէ դէպի ո՞ւր կ՛ուղղուի:
Միւս կողմէ, Թուրքիան տակաւին չէ հասած այն հանգրուանին, որ կարելի ըլլայ նկատել, թէ Եղեռնը միայն հայերուն չէ, որ պատահած է, այլ համընդհանուր թրքական հասարակութեան: Ցեղասպանութիւնը կը քննարկուի տարբեր տեսանկիւններէ` հայերու, քիւրտերու եւ թուրքերու մօտ: Հայերուն համար ճանաչումի խնդիր կայ, հարիւր տարուան ցաւին վերջ մը տալու, եւ նոյնիսկ եթէ խորհրդանշական ձեւով ըլլայ, արդարութեան հաստատման հարց կայ: Ի վերջոյ ցեղասպանութիւնը այնքան հսկայական բան մըն է, որ անկարելի է խօսիլ ամբողջական արդարութեան մասին: Իսկ Թուրքիոյ համար ժողովրդավարութեան խնդիրն է: Հարիւր հազարաւոր մարդոց սպանութիւնը եւ զիրենք հարստահարելը արդարացի դարձուցած երկրի մը համար ժողովրդավարութիւնը անկարելի է: Այսպէս երկրի մը մէջ անկարելի է խօսիլ օրէնքի վերակացութեան մասին:
Թ.Է.- Թուրքիոյ համար ի՞նչ է յաջորդ հանգրուանը:
Վ. Չ.- Շատեր պիտի սկսին հասկնալ կարեւորութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան, ինչպէս նաեւ ասորիներու եւ Պոնտոսի յոյներու ցեղասպանութիւններուն: Ասիկա միայն հայերուն, քիւրտերուն եւ թուրքերուն խնդիրը չէ անշուշտ: Համայն մարդկութեան խնդիրն է: Այս պատահարներուն պատճառով համաշխարհային քաղաքական մշակոյթը մեծ հարուած ստացած է: Պէտք է ի մի գալ` յառաջիկայ տասը տարիներու ընթացքին քննարկելու անցեալի ապրուածը, եւ թէ ինչպէ՛ս կարելի է արգելք ըլլալ նման դէպքերու կրկնութեան:
Թ.Է.- Մինչ ձեր աշխատանքը կը կեդրոնանայ յետ եղեռնեան հանգրուանին վրայ, պատմական գործընթացին ալ կ՛անդրադառնայ: Թերեւս նաեւ կապ մը կը հաստատէք անցեալի եւ ներկայի միջեւ: Ինչպէ՞ս մօտեցած էք այս խնդիրին:
Վ. Չ.- Երբ սկսայ աշխատիլ այս գիրքին վրայ, կը կ՛արծէի, որ ոճիր մը պիտի բնութագրեմ, եւ պիտի կ՛արենամ փաստել, որ ոճիրը տակաւին կը շարունակուի: Ծրագրած էի կեդրոնանալ Թուրքիոյ մէջ ապրող հայերուն, յոյներուն եւ ասորիներուն առօրեայ տառապանքին վրայ: Սակայն տեսայ, որ ոճիրին հեղինակները եւս ունին իրենց յիշողութիւնը:
Եթէ կ՛ուզէք ոճիրի սովորութիւնը անօրինական դարձնել, պէտք է իջնել մինչեւ ոճիրին արմատները: Այս ոճիրը գործադրող կառոյցը, երկիրը, գաղտնի պետութիւնը պէտք է ճանչնայ այդ ոճիրը: Միայն այդ պարագային կարելի պիտի ըլլայ ստեղծել երկիր մը, որ կը կառավարուի ոչ թէ գաղտնի դաւադրութեան տեսութիւններով, այլեւ իրաւական օրէնսդրութեամբ:
Թ. Է.- Հայերուն խնդիրները քրտական շարժման լուծումի շրջանակէն կը դիտէք: Այս նիւթին գիրքին մէջ կ՛անդրադառնաք «Քիւրտերը` ոճրագործէն զոհ» գլուխին մէջ: Կը պատմէք, թէ ինչպէ՛ս հայերուն ապրած վայրերը այս ընթացքին քրտացած են: Ինչպէ՞ս կը բնութագրէք այս վիճակը` Թուրքիոյ վերջին օրերու իրավիճակը աչքի առաջ դնելով:
Վ. Չ.- Երկրին մէջ քրտական խնդիրին ծագումը ի յայտ եկաւ հարաւարեւելեան շրջաններու հայերու եւ ասորիներու ոչնչացումէն անմիջապէս ետք: Ինչ որ փաստ մըն է, թէ խնդիրները ուժի գործադրութեամբ անկարելի է լուծել, քանի որ բռնութիւնը որոշ անցեալ մը կը ստեղծէ եւ ճամբայ կը բանայ նոր բռնութիւններու: Քրտական պատմութիւնը գերբնական ուղղութիւն մը ունի: 1915-ին քիւրտերը ոճիրը գործողն էին, 1920-ին դարձան զոհը: Բազմաթիւ առումներով քիւրտերը հայերուն տեղը առին: Անոնց այսօրուան ժողովրդագրական իրականութիւնը կ՛արտացոլացնէ Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ժողովրդագրութիւնը: Օրինակ` հասարակութեան աղքատ շերտը կը բնակի երկրին արեւելեան կողմը, իսկ միւս կէսը` արեւմտեան քաղաքներուն մէջ: Այսօր քիւրտերը կ՛ընեն, այն ինչ որ հայերը 19-րդ դարուն ըրած են` երկրէն անջատողական յեղափոխական աշխատանք տանելու փոխարէն, ընտրել օրէնքի վերակացութեան հաստատումի պայքարը: Հայերը պարտուեցան 1915-ին, քանի որ իրենց բարեփոխութիւններու պահանջին պատասխան տրուեցաւ փլուզումով: Կը յուսամ, որ քիւրտերը նոյն ճակատագիրին չեն ենթարկուիր եւ Թուրքիոյ ժողովրդավարացման գործընթացի կարեւոր ուժերէն մէկը կը դառնան:
