ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Խորապատկեր.– «Ոսկէ Ծիրան -12» փառատօնի ենթաբաժիններէն մէկն էր «Հարիւրամեայ ցաւը»: Այդ ծիրին մէջ տեղ գտած էին Հայ-թուրք շարժապատկերի Հարթակին կողմէ հովանաւորուած երկու ժապաւէններ: Հաճի Օրմանի Homo Politicus եւ Կիյոմ Քլէրի «Լռութեան ժառանգութիւնը»: Նոյն ժապաւէնները տեղ գտած էին նաեւ 2015 ապրիլին կայացած Պոլսոյ «Ոսկէ կակաչ-34» փառատօնի ծրագիրին մէջ: Ի տարբերութիւն աննշանակալից «Ոսկէ ծիրան-12»-ին` Պոլսոյ «Ոսկէ կակաչ-34» փառատօնը յարուցեց «երկրաշարժ»: Մշակոյթի նախարարութիւնը որոշած էր արգիլել Քրտական աշխատաւորական կուսակցութիւնը (PKK) ներկայացնող վաւերագրական «Պաքուր» (Հիւսիս, 92 վ.) ժապաւէնը, որ նկարահանուած է գլխաւորաբար Տէրսիմի մէջ: Առարկութիւնը հիմնաւորուած էր: Արտադրողը արտօնագիր չէր ստացած: Կարելի էր, սակայն, պարզապէս մուծել օրէնքի նշած տուգանքը (շուրջ 37 հազար տոլար): Իսկական պատճառը անշուշտ որ քաղաքական էր:
Փառատօնի վարչութիւնը որպէս բողոքի արտայայտութիւն ջնջեց ե՛ւ մրցութային ծրագիրը, ե՛ւ փակման հանդիսութիւնը: Մօտ քսան բեմադրիչներ լքեցին փառատօնը: Բողոքագիր ստորագրեցին ֆիլմարուեստի շուրջ հարիւր աշխատողներ, որոնց շարքին էին անուանի Նուրի Պէլկէ Ճէյլան, Հաճի Օրման եւ Շարժապատկերի քննադատներու միութիւնը: Շարժապատկերի ծննդավայր Պէյողլու թաղամասին մէջ տեղի ունեցաւ ցոյց:
Շարժապատկերը կը շօշափէր նաեւ կնոջական հարցեր, (նկարներուն մէջ կինը` ոտքի, զբաղած է սլաքով մը, մինչ տղամարդը ծնրադիր ճաշ կը պատրաստէ): Անգարայի «Թռչող աւել-18» փառատօնի դատական կազմը ներկայացուց իր հաւաքական հրաժարականը: Նշանակը ցոյց կու տայ Արուսեակ (Venus) մոլորակի խորհրդանիշը կախարդական աւելին վրայ: Կնոջական շարժումները խանդավառ չեն` Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան գաղափարաբանութեամբ:
Այսօրուան իրադարձութիւններու լոյսին տակ, պարզ է, թէ ինչո՛ւ թրքական իշխանութիւնները արգիլեցին քրտական ժապաւէնը: Ուսանելի հարցը ա՛յն է, թէ ինչու արտօնեցին հայկակա՛նը: «Պապ Էլ Ալի»-ն ունի դարաւոր փորձ եւ զօրաւոր հոտառութիւն: Թրքական իշխանութիւնները ժապաւէնները ո՛չ միայն արտօնեցին, այլ նաեւ ֆինանսաւորեցին հայկական բներգով հարթակային – ոսկեծիրանեան ժապաւէնները:
12-րդ փառատօնը «արդարացուց» իր հարցական նշանակը «12 – !?»: «Հարիւրամեայ ցաւ» վերնագիրը ինքնին անմեղ չէ: Այդտեղ կայ մեծ հարցական եւ բացագանչական: Յիշենք Էրտողանի ցաւակցական ելոյթը: Ճիշդ է, որ Համաշխարհային Ա. պատերազմին ընթացքին թուրքերը եւս ունեցան ահաւոր կորուստներ: Բայց կարելի չէ ցաւի հասարակ յայտարարը ընդունիլ որպէս մեկնակէտ: Հայկական կողմը ջարդուած, կողոպտուած եւ հողազրկուած է:
Նախընտրելի է ժողովրդական իմաստութեան հետեւողութեամբ բառը փոխարինել «կաւ»-ով: Կաւի կոշտուկը, երբ թրջուի կը կակուղնայ եւ կը տարածուի: Կաւը թրջել կը նշանակէ պինդ պահուած «գաղտնիք»-ը տարածել: Այս պարագային` տարածել թրքական հասարակութեան մէջ:
Homo Politicus .- 2015, 25 վ. բեմագիր եւ բեմադրիչ` Հաճի Օրման:
Լէփսիուս.- Peter Von Strombeck, Էնվեր.- Սոնկիւլ Էօզպաքըր:
Ֆինանսաւորուած է մշակոյթի եւ զբօսաշրջիկութեան նախարարութեան, Շարժապատկերի ընդհանուր տնօրէնութեան, եւ Անատոլու «Քիւլթիւր» կազմակերպութեան կողմէ:
«Ակօս»-ի թղթակից Լորա Սարը (10 ապրիլ 2015) Էնվերը որակած է որպէս «Փոլիթիք հայվան», այսինքն` քաղաքական բնազդ ունեցող էակ: Վերնագիրը ոչ տառացի թարգմանութիւնը որպէս «Քաղաքական կենդանին», աւելի ճշգրիտ է:
Գերմանացի ժողովրդապետ (Pasteur) աստուածաբան եւ արեւելագէտ Եոհաննէս Լէփսիուս (1858-1926) 1915-ի օգոստոսին կը դիմէ պատերազմական նախարար Էնվեր փաշային, որպէսզի դադրեցնէ հայկական տեղահանութիւնները: Էնվերի պատասխանը նախատեսելի էր: Աստուածաբանը կը հեռանայ առերեւոյթ ձեռնունայն: Ժապաւէնը կը ներկայացնէ միջադէպ մը, պատկեր մը: Այդտեղ չկայ դիպաշար:
Լէփսիուս միամտօրէն կը հարցնէ` «Ինչո՞ւ»: Անձնապէս կը դժուարանամ հաւատալ, թէ պատասխանատու անձ մը, որ քաջատեղեակ է իրադարձութիւններէ, որ ականատեսը եղած է 1890-ական ջարդերուն, ունենայ այդքան տհաս մօտեցում: Հանդիպման մեկնաբանութիւնը պէտք է փնտռել այլուր: Բեմադրիչը կ’ըսէ, թէ ուզած է ցոյց տալ մարդասիրական ուղղութեան անզօրութիւնը ազգայնական ուղղութեան դէմ յանդիման, թէ իր ժապաւէնը փոքր քայլ մըն է պատմութիւնը դիմագրաւելու ուղղութեամբ: Գուցէ Հաճի Օրման անկեղծ է:
Գեղագիտական իմաստով ժապաւէնը տպաւորիչ է: Անհաւասար երկխօսութիւնը կը սկսի հրամանատարութեան կիսամութ նրբանցքներուն մէջ: Էնվեր նախ քիչ մը կը տատամսի (յոյժ անհաւաստի), թերեւս այցելութիւնը անակնկալ էր: Ապա աստուածաբանը կ’առաջնորդէ դէպի իր գրասենեակը (իմա` որջը): Պատուհանի (իմա` արտաքին աշխարհի) շողը անբաւարար է լուսաւորելու այդ մութ աշխարհը: Կողքի պատկերին մէջ երկու կողմերն ալ հեռացած են խորհրդանշական «լոյսէն»: Դուրսէն կը լսուին ռազմաշունչ ամբոխին գոռոցները: Էնվեր կիրթ է, բայց անզիջող: Ցոյց կու տայ փաստաթուղթեր, որոնք կը հաստատեն միսիոնարներու նիւթական գործառնութիւնները: Դիւանագիտական յստակ սպառնալիք:
Բեմադրիչը կ’ըսէ, թէ ի տարբերութիւն արագ փրփող, պոռչտող Թալէաթի, Էնվեր փաշա պաղարիւն, խորամանկ եւ հաճոյախօս էր: Էնվեր հանդարտօրէն գլանիկ մը կը փաթթէ, մինչ Լէփսիուս կը պաղատի: Էնվերի ինքնավստահութիւն, որ կը ծագէր իր հիւանդագին մեծամոլութենէն: Էնվերի գրասենեակի պատէն կախ էին Նափոլէոն եւ Պիսմարք զօրավար-կայսրերու նկարները:
Խաղարկութիւնը արհեստավարժ է: Աւելի քան գոհացուցիչ: Նոյն տեսարանին մէջ յարաբերութիւնը հետզհետէ կը սրի, բայց երկու կողմերը կը մնան զուսպ: Հաճի Օրման կ’ըսէ, թէ ջանացած է հարազատ մնալ պատմութեան: Այսուհանդերձ գրասենեակի մթութիւնը ծածկած է նաեւ Նափոլէոնին նկարը: Սթրոմպեք իր արտաքինով բաւական մօտ, բայց նուազ տպաւորիչ է, քան պատմական Լէփսիուս: Էօզպաքըր, սակայն, ոչ մէկ նմանութիւն ունի պատմական Էնվերի: Շատ աւելի բարձրահասակ, առնական եւ տպաւորիչ է: Մանրակազմ, բայց սինքլոր Էնվեր մը աւելի դիպուկ պիտի ըլլար խորհրդանշական իմաստով: Էնվեր կը հագնէր բարձրակրունկ կօշիկներ (օժտուած խթաններով) եւ կը կրէր փափախ, երկարելու համար իր հասակը:
Հաճի Օրման ծնած է 1972-ին Էլպիստան (Վանի մօտ): Համալսարանական ուսումը չէ աւարտած: Հեղինակն է «Արարատի եւ Սըրաթի միջեւ թուրքեր եւ հայեր» (2004) (Ararat ile Sirat Arasinda Türkler ve Ermeniler)(1): Ինչպէս նաեւ «Տարագրութեան երգեր, Հայոց ցեղասպանութիւնը յիշողութեան մէջ» (Tehcir Türküleri, Anilarda Ermeni Soykirimi 2005, 107 էջ): Ծանօթ քիւրտ մտաւորական Ռակըպ Զարաքօլուի հետ խմբագրած է Ցեղասպանութեան վերաբերող նիւթեր:
«Լռութեան Ժառանգութիւնը».- Ֆրանսա 2015, 52 վ. բեմագիր-բեմադրիչներ Guilaume Clere, Anna Benjamin: Վերնագիրը (Սէսսիզլիին Միրասը) թերեւս աւելի ճիշդ կ’ըլլայ թարգմանել որպէս «Ձայնազրկման աւանդը»: Օտար լեզուներով թարգմանուած է որպէս «Legacy» կամ «Héritage»: Ժապաւէնը ձեռք կ’առնէ այլեւս առօրեայ խօսակցութեան նիւթ դարձած իսլամացած հայերու հարցը: Այո՛, այս գործը եւս ներշնչուած է Ֆեթհիէ Չեթինի «Մեծ մայրս» կամ «Մօրս մայրը» (Աննէաննէմ 2004) գիրքէն: Ֆինանսաւորուած է հանգանակութեան արշաւով մը: Ունի իր փոխազդեցիկ (interactive) դիմատետրը (héritage du silence):
Բեմադրիչ Աննա Պենժամինի մօր հայրը (Իզմիթի շրջանէն) տարագրութեան թոհուբոհի մէջ կորսուած է: Հասակ նետած է որբանոցներու մէջ: Մեծ մայրը ծնած է գաղթի ճամբուն վրայ: Զոյգը որոշած է մոռնալ իր հոգեկան խոցը: Իմա` հայկական ծագումը:
Կիյոմ Քլէրի մեծ հայրը մասնակցած է Ալճերիոյ պատերազմին: Ան իր կարգին որոշած է մոռնալ անցեալի հոգեկան խոցը: Կիյոմ ապրած է Լիբանանի, Փորթուգալի, Սինկափուրի եւ Մեքսիքոյի մէջ: Այսինքն անձնական գետնի վրայ ունի պատկանելութեան, ինքնութեան հարց: Քլէր կ’ըսէ, թէ ժապաւէնը Թուրքիոյ մէջ քիւրտ կամ հայ ըլլալու մասին է: Թէ ինչպէ՞ս կարելի է ինքնութիւնը ամբողջ դար մը ծածուկ պահել: Թէ ի՞նչ կը զգայ երեխան, երբ իր դասագիրքը կ’ըսէ, թէ ինք դաւաճանի ծնունդ է: Քլէր կը շեշտէ, որ (ուշադրութի՛ւն) ժապաւէնը «ցեղասպանութեան ճանաչումի, հատուցումի եւ հողային պահանջի մասին չէ՛»:
Համշէնցի երաժիշտ Եաշար Քուրթ, տիգրանակերտցի Արմէն, պոլսեցի Նազլը եւ Տողուքան, իսլամացած հայերու ժառանգորդներն են: Անոնք կը վերադառնան քրիստոնէութեան, կը սկսին սորվիլ հայերէն եւ կը փորձեն բացայայտել իրենց ինքնութիւնը: Ժապաւէնը ցոյց կու տայ անոնց հոգեկան հարցերը:
«Ակօս»-ի թղթակից Նազլը Պէյլէրեանի տուած տեսակցութեան ընթացքին (23 մարտ 2015) Պենճամին կ’ըսէ, թէ իսլամացած հայերու հասարակաց յատկութիւնը այն է, որ ծարաւ են խօսելու, թէ անոնք յաղթահարած են վախը: Արմէն կը յայտնէ, թէ Սեւակ Պալըքճիի սպանութիւնը զիրենք չէ ընկճած: Կը մէջբերէ ժողովրդական առածը.- «Վախը մահէն չի փրկեր»:
Քաղաքական.- Երկու ժապաւէնները ոչ մէկ ձեւով կը մտահոգեն թրքական իշխանութիւնները:
Նախ այն, որ Քեմալական իշխանութիւնը Էնվեր փաշան 1919-ի յունիսին զրկած էր իր զինուորական աստիճաններէն եւ մահուան դատապարտած` որպէս պատերազմական ոճրագործ: Էնվերի արկածախնդրութիւնները անհարկի կորուստներ պատճառած էին բանակին: Ներկայ իսլամամէտ կուսակցութիւնը ո՛չ մէկ համակրանք կը տածէ ազգայնական տիպարներու հանդէպ: Միով բանիւ Էնվերի համեմատաբար անշուք գերեզմանը ունի սակաւաթիւ այցելուներ (2):
Աւելի կարեւոր կէտն այն է, որ Լէփսիուս կը խնդրէր դադրեցնել տեղահանութիւնը: Այդտեղ ոչ մէկ ակնարկ կայ սպանդի: Թրքական պետութիւնը երբեք չէ փորձած ուրանալ տեղահանութիւնը: Այդ անմտութիւն պիտի ըլլար: Թրքական դրոյթը այն էր, որ այդ ժամանակաւոր միջոցառում էր, ժողովուրդը հեռացնելու համար վտանգաւոր շրջաններէն: Homo Politicus ոչ մէկ «մութ գաղտնիք» կը բացայայտէ:
Կրօնափոխութեան հարցի նկատմամբ Թուրքիոյ օրէնսդրութիւնը տակաւին աշխարհական է (լայիք): Արմատական իսլամը խստօրէն կ’արգիլէ այդ: Ուխտադրուժներ (մուրթէտ) կը գլխատուին: Ներկայ իշխանութիւնը վստահաբար չի քաջալերեր դարձը դէպի քրիստոնէութիւն: Միեւնոյն ժամանակ վստահաբար տեղեակ է, որ գաղտնի հայերու մեծամասնութիւնը ինքզինք կը համարէ բարեպաշտ իսլամ: Անհաւանական կը նկատէ, որ բուռ մը Արմէններ պատճառեն կրօնափոխական աւալանշ (ձիւնահոսք): Ժապաւէնը արտօնել քարոզչական նպաստաւոր քայլ է:
Հետաքրքրական է նկատել, որ Homo Politicus ֆինանսաւորուած էր թրքական պետութեան կողմէ, մինչ «Լռութեան ժառանգութիւնը» պարտաւորուած էր դիմել հանգանակութեան:
Այժմ կը խնդրեմ, որ բացատրէք, թէ ինչու թրքական պետութեան կողմէ ֆինանսաւորուած ժապաւէն մը տեղ գտած է «Ոսկէ ծիրան»-ի ծրագիրին մէջ:
———————-
1.- Սըրաթ գագաթ մըն է Ս. Ծովու ափին: Թուրքիոյ ժամանակային շրջանը ճշդուած է ըստ ատկէ անցնող միջօրէին: Թրքական Greenwich-ն է: Այս իմաստով կը թուի ըլլալ խորհրդանիշ:
2.- Էնվեր 4 օգ. 1922-ին Տաճկաստանի մէջ սպաննուած է Յակոբ Մելքոնեանի ղեկավարած ջոկատին կողմէ: Մարմինը Թուրքիա բերուած է 1996-ին, Տեմիրէլի օրով:
