Քրտերը Տեղ Չունեն Թուրքիայի Ակադեմական Ոլորտում

«ՍԻՎԻԼՆԷԹ»

Հետազօտող Այհան Ըշըքը Ալին Օզինեանի հետ զրոյցում պատմում է «Զան» գիտահետազօտական հիմնարկի աշխատանքների, հայերի եւ քրտերի վերաբերեալ ուսումնասիրութիւնների եւ դրանց հետ կապուած խնդիրների մասին:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Կը պատմէ՞ք մեզ «Զան» գիտահետազօտական հիմնարկի մասին. ե՞րբ է այն ստեղծուել, ի՞նչ խնդիրներ է ուսումնասիրում, քանի՞ անդամ ունի:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- «Զան»-ը հիմնադրամների գլխաւոր վարչութիւնում պաշտօնապէս գրանցուել է 2014թ. հոկտեմբերի 18-ին: Մինչ այդ` 1,5-2 տարի, զբաղւում էինք կենտրոնի ստեղծման աշխատանքներով: Հիմքում ընկած է «Թոփլում վէ քուրամ» (հանրութիւն եւ տեսութիւն) ամսագիրը, որն ստեղծուել է 2008-ին, 2009-ին լոյս է տեսել առաջին համարը: Այժմ արդէն ունեն 9 համար, երկու շաբաթուայ ընթացքում լոյս կը տեսնի նաեւ 10-րդը: Քանի որ «Թոփլում վէ քուրամ» ամսագիրն ու «Զան» հիմնարկը միեւնոյն նպատակն են հետապնդում, հարկ եմ համարում կարճ անդրադարձ կատարել ամսագրի իրականացրած աշխատանքներին եւ հետապնդած խնդիրներին: 2008թ. հաւաքուեցինք երիտասարդ քիւրտ գիտնական-հետազօտողներով, որոնք ուսումնասիրութիւն էին կատարում կամ նոր-նոր էին իրենց առաջին քայլերն անում մարդկային գիտութիւնների ոլորտում: Դա մօտ 10 հոգանոց խումբ էր: «Թոփլում վէ քուրամ»-ի հիմնադիրները չորսն էին: Շուտով հանրութեանը տեղեկացրինք այն խնդիրների մասին, որով զբաղուելու էինք, եւ շատ հետազօտողներ եկան ու մեզ միացան: Դարձանք 18 հոգի: Մեր հիմնական նպատակը Թուրքիայում ապրող քրտերի վերաբերեալ ուսումնասիրութիւն կատարելն էր` լինի պատմութիւն, ընկերաբանութիւն, քաղաքականութիւն, առհասարակ ակադեմական ոլորտում պատշաճ տեղ գրաւելը, որովհետեւ քրտերը տեղ չունեն ակադեմական ոլորտում. եթէ նրանց վերաբերեալ ուսումնասիրութիւն է կատարւում, ուրեմն ժխտւում է նրանց գոյութիւնը, մշակոյթը, պատմութիւնը, այսինքն` ինչպէս ներկայացնում է պետական քարոզչութիւնը:

Եւ սա մեր հիմնական մտահոգութեան առարկան էր: Ամսագրում հրապարակուող յօդուածների մեծ մասը հէնց քրտերի խնդիրներին էր առնչւում: Թէպէտ քրտերի վերաբերեալ ուսումնասիրութիւնները կազմում էին ամսագրի հիմնական առանցքը, սակայն ժամանակի ընթացքում սկսեցինք զբաղուել նաեւ Թուրքիայի կողմից անտեսուած միւս խմբերով: Դրանք էին` հայերը, ալեւիները, գնչուները: Թուրքիան սիւննիներից, թուրքերից եւ մուսուլմաններից բացի` միւս ազգային ու կրօնական խմբերի գոյութիւնը ժխտում է թէ՛ քաղաքականութեան ոլորտում, թէ՛ ակադեմական ուսումնասիրութիւններում: Այդպիսով, մենք ընդլայնեցինք մեր ուսումնասիրութեան դաշտը: Արդէն 2013թ. մտածեցինք չսահմանափակուել միայն ամսագրի հրատարակութեամբ եւ` աւելի բազմակողմանի աշխատանք իրականացնել: Սկսեցինք հիմնադրամի ստեղծման աշխատանքները: 1,5-2 տարի նախապատրաստական աշխատանքներ իրականացնելուց յետոյ Տիգրանակերտում հիմնեցինք «Զան»-ը, իսկ «Թոփլում վէ քուրամ» ամսագիրը դարձաւ դրա Պոլսի մասնաճիւղը:

Հ.- Այժմ խօսենք ներկայ խնդիրների մասին: Եթէ համալսարաններից մէկում քիւրտ կամ թուրք ուսանող թեզ գրի քրտերի պատմութեան կամ քաղաքականութեան վերաբերեալ, ի՞նչ դժուարութիւնների կը հանդիպի:

Պ.- Մի շարք խնդիրների: Առաջինը. գիտական աշխատանք իրականացնելու ամենակարեւոր նախապայմանը գրադարան գնալն ու աղբիւրներից ազատօրէն օգտուելն է: Թուրքիայում քրտերի պատմութիւնը շա՜տ շա՛տ մասնակի եւ սահմանափակ է գրուած: Բացառութեամբ մի քանի նոր հրատարակուած գրքերի` քրտերի պատմութեան վերաբերեալ աշխատութիւնները կրում են թուրքական պատմագրութեան խորը ազդեցութիւնը:

Հ.- Ընդամէնը 30 տարի առաջ պետութիւնը ժխտում էր քրտերի գոյութիւնը, հիմա ինչպէ՞ս կարող է նման բան թոյլ տալ…

Պ.- Այո, այո՛: Այժմ կամաց-կամաց պատմութիւնը դառնում է փոքր-ինչ քրտակենտրոն, քննւում է քրտերի տեսանկիւնից: Որպէս պատմաբան` երկար ժամանակ քննում էինք այս հարցը:

Հիմա ուսանողը գտնում է մի նոր սկզբնաղբիւր, որը, այսպէս ասած, քրտակենտրոն է, քրտերի օգտին է: Այն տարածքը, որն ասում ենք Քրտստան կամ Արեւմտեան Հայաստան` այստեղ հազարաւոր տարիներ ապրել են քրտերը, հայերը, ասորիները, ինչպէս նաեւ` թուրքերը: Ցաւօք, այս բոլոր ժողովուրդները պատմութիւնը շարադրում են ազգային միատարր պետութեան ու ազգայնականութեան շրջանակում: Ե՛ւ թուրքերը, ե՛ւ միւսները պատմութիւնը գրում են` իրենց համարելով տարածքի հիմնական դերակատար եւ աղբիւրներն էլ ըստ այդմ են օգտագործում: Սա մեզ համար կարեւոր եւ մեզ յուզող հարց է:

Հ.- Աղբիւրների հասանելիութիւնից բացի` ի՞նչ խնդիրների առջեւ են կանգնում ուսանողները:

Պ.- Ուսանողները դեռ շարունակում են ունենալ լուրջ խնդիրներ: Օրինակ` ուսանողը մի սկզբնաղբիւր է յայտնաբերել եւ գնում է դասախօսին ասում, որ ուզում է դրա շուրջ թեզ գրել: Շատ են դէպքերը, երբ դասախօսները մերժում են: Այդպէս շատ է պատահում համալսարաններում:

Հ.- Նոյնիսկ Թուրքիայի սեփակա՞ն համալսարաններում…

Պ.- Այո՛, սեփական համալսարաններում, պետական համալսարանները մէկ-երկուսն են, իսկ սեփականները` 3-4: Եւ չկայ համալսարան, որտեղ հնարաւոր է ազատօրէն աշխատել, եւ չկայ գրադարան, որտեղ կարելի է հանգիստ օգտուել աղբիւրներից: Եթէ քո ուզած թեզը գրելու համար դասախօս գտնես, այս անգամ խնդիրներ կ՛առաջանան տնօրէնի կամ համալսարանի նախագահին հետ: Ընդամէնը 7-8 ամիս առաջ Թուրքիայի Պատմագիտական ընկերութիւնը բոլոր համալսարաններին ուղարկել է մի գրութիւն, որով ցանկանում է ստանալ յատկապէս հայերի եւ քրտերի պատմութեան հարցերի ուսումնասիրութեամբ զբաղուող ուսանողների ցանկը: Սա խոչընդոտ է ուսանողների համար: Աղբիւրների խնդիրը մի առանձին խնդիր է, սա` մէկ այլ: Աշխատանքը լաւ կատարելուց, աւարտելուց յետոյ լինում են գործեր, որոնք պէտք է գիրք դառնան: Դժուարութիւնների են հանդիպում լաւ հրատարակչութիւն գտնելու հարցում: Բանն այն է, որ հրատարակչութիւնների մի մասը պետութեան կողմից գրաքննութեան է ենթարկւում: Հնարաւոր է գտնել միայն մի քանի հրատարակչութիւն:

Հ.- Պարո՛ն Այհան, Հայկական հարցի վերաբերեալ օրինակ բերեցինք: Համալսարանի դասախօսը ուսանողներին պատուիրել էր Հայոց ցեղասպանութիւնը ժխտող զեկոյցներ պատրաստել: Քրտերը չեն կարողանում իրենց յուզող խնդիրներն ուսումնասիրել, սակայն կա՞ն այնպիսի հարցեր, որոնցով պետութիւնը խրախուսում է քրտերին զբաղուել: Օրինակ` Հայկական հարցով:

Պ.- Այդքան ուղիղ ձեւով չեն ասի: Ձեր նշած լուրը կարդալուց յետոյ արձագանգել ենք դրան: Քրտերին յստակօրէն չեն ասի` զբաղուէք այս խնդրով կամ սրանով մի՛ զբաղուէք: Սակայն երբ ուսանողը դասախօսին ասի, որ ցանկանում է զբաղուել այդ հարցերով, նա կ՛ասի` արի՛, մի՛ հետաքրքրուի էդ խնդիրներով, եւ դրութիւնը մեղմացնելով` կը փորձի հարցը լուծել:

Հ.- Հասկանալի է, իսկ «Զան» հիմնարկը քրտերի կամ հայ-քրտական յարաբերութիւնների տեսանկիւնից ի՞նչ հետազօտութիւն է իրականացրել:

Պ.- «Զան» հիմնարկի հիմնադիր անդամները 13-ն են, որից 5-ը զբաղւում է ձեր նշած հարցերով` հայ-քրտական յարաբերութիւնների ուսումնասիրութեամբ, հայկական գոյքի խնդիրներով: Դա վերաբերում է ուշ օսմանեան շրջանին:

Հ.- Այսինքն` Ցեղասպանութիւնից առա՞ջ:

Պ.- Այո՛, հիմնականում Ցեղասպանութիւնից առաջ: Իմ աշխատանքն էլ այդ շրջանին է վերաբերում: Ունենք մասնագէտներ, որոնք զբաղւում են հէնց Ցեղասպանութեան խնդրով: Նաեւ զբաղւում են քրտերի ու հայերի գաղթով, որը վերաբերում է Ցեղասպանութեանն ու յաջորդող ժամանակաշրջանին: Վերջերս խմբի անդամներից մէկը նկարեց «Կարօտ» փաստավաւերագրական շարժանկարն այն կարօտի մասին, որն առաջացել է հայերի 100 տարի հայրենի բնակավայրից հեռու գտնուելու պատճառով:

Հետազօտութիւնն իրականացուել է Տիգրանակերտում ապրողների եւ Տիգրանակերտից հեռացած ու սփիւռքում հաստատուածների շրջանում: Հայերի պատմութեան, մշակոյթի, քաղաքականութեան վերաբերեալ հարցեր են ուսումնասիրւում: «Զան» հիմնարկի երկու ներկայացուցիչ էլ ուսումնասիրել եւ վերջերս հրապարակել են մի գիրք, թէ 1915թ. Հայոց ցեղասպանութիւնը ինչպէս են յիշում քրտերը: Նամըքն ու Ատնանն են այդ աշխատանքներով զբաղւում: Ես անձամբ ուսումնասիրում եմ, թէ Ցեղասպանութիւնից առաջ Օսմանեան կայսրութեան քրտական մամուլը, քիւրտ մտաւորականները ինչպէս էին վերաբերում Հայկական հարցին, 1894-1896թթ. կոտորածներին, որոնք ընդունուած է անուանել Ցեղասպանութեան առաջին փուլը: Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի տուեալներով, այդ  տարիներին զոհ է գնացել շուրջ 300.000 հայ: Պատմաբաններ կան, որոնք ասում են 100-150.000 է եղել զոհերի թիւը: Իմ թեմայի շրջանակում չէ թուի ճշգրտումը, սակայն հայ բնակչութեան մի զգալի մասը կոտորածի ենթարկուեց հէնց այդ շրջանում:

Ես ուսումնասիրում եմ, թէ ինչպէ՛ս էին քիւրտ գործիչները նայում այդ կոտորածներին, հողային խնդիրներին, ինչպէս էին առհասարակ վերաբերւում Արեւմտեան Հայաստանի կամ Քրտստանի խնդրին: 1908-1914թթ. ընթացքում համեմատաբար հանգիստ քննարկում էին մամուլում: Ճիշդ է` այն արտայայտում է իրադարձութիւնների վերաբերեալ քրտական կողմնակալ հայեացքը: Օրինակ` ոչ մէկը 1894-1896թթ. դէպքերի վերաբերեալ չի ասում, թէ լաւ բան է տեղի ունեցել: Նոյնիսկ նրանք, ովքեր մասնակցութիւն էին ունեցել վերոնշեալ դէպքերին…

«Զան» հիմնարկն ուսումնասիրում է Օսմանեան կայսրութեան վերջին 100-150 տարուայ պատմութիւնը, եւ ոչ միայն պատմութիւնը, այլեւ առօրէական խնդիրները, Նամըք Քեմալ Տինչի եւ Ատնանի աշխատանքը դրա վառ օրինակն է: Այսինքն ուշ օսմանեան ժամանակներից մինչեւ մեր օրերը ուսումնասիրութիւն ենք կատարում հայ-քրտական յարաբերութիւնների վերաբերեալ եւ խնդիրներին չենք նայում այս կամ այն կողմից, այլ պահպանում ենք գիտական մեթոտաբանութիւնը: Հէնց այս ծրագրի համար էլ Հայաստանում մենք, հանդիպել ենք մի շարք կազմակերպութիւնների հետ: Այժմ ցանկանում ենք իրականացել Վան-Երեւան նախագիծը. 1915թ. Հայոց ցեղասպանութեան մասին ի՞նչ են պատմում, յիշում փրկուած եւ Վանում մնացած մարդիկ, եւ նոյնը` Վանից այստեղ եկած վանեցիների սերունդները:

Հ.- Բանաւոր պատմութեան ուսումնասիրութիւն էք կատարում..,

Պ.- Այո՛, բանաւոր պատմութեան ուսումնասիրութիւն, եւ դա երկարաժամկէտ ծրագիր է: Սկսելու ենք Վան-Երեւանով, սակայն չենք սահմանափակուելու միայն դրանով: Ուզում ենք նոյն ծրագիրը կեանքի կոչել նաեւ Տէրսիմում, նաեւ Տուր Ապտինում` Սէյֆոյից` ասորական կոտորածներից փրկուածների շրջանում` պարզելու, թէ ի՛նչ են պատմում ասորիներն իրենց կոտորածի մասին:

Հ.- Նշեցիք, որ ձեր կենտրոնը Տիգրանակերտում է, տեղական իշխանութեան շնորհիւ հաւանաբար հնարաւոր է այնտեղ հանգիստ աշխատել: Ընդհանուր առմամբ ձեր աշխատանքի պատճառով դժուարութիւնների հանդիպո՞ւմ էք Թուրքիայում, թէ՞ կան որոշ կարմիր գծեր, որ ասում էք` աւելի լաւ է չանցնենք, հանգիստ մնանք, որպէսզի կարողանանք շարունակել գործը:

Պ.- Ի հարկէ, զգում ենք որոշակի ճնշում: Մի ողբերգա-կատակերգական պատմութիւն եկաւ մտքիս` կապուած մեր 6-7-րդ համարի հետ: Համարի շապիկին պատկերուած է մարդկային ոսկորներից կազմուած Թուրքիայի դրօշը:

Հ.- Կպել էք թուրքերի ամենասրբազան տեղին:

Պ.- Այո՛, այո՛: Եւ երբ այն ցուցադրւում էր Անգարայում` գրքի տօնավաճառին, մի բարձրաստիճան զինուորական` զօրավար եկաւ, ու, թէպէտ չներկայացաւ որպէս զօրավար, ասաց` անմիջապէս վերացրէք այդ գիրքն այստեղից: Այսպիսի բաներ պատահում են:

Հ.- Շրջապատի ճնշումը մեծ է…

Պ.- Այո, թէ՛ շրջապատի, թէ՛ պետութեան ճնշում: Մի այլ դէպք պատմեմ. Անգարայում նման մի տօնավաճառի համար տեղ վերցնելու համար թողել էի իմ հեռախօսահամարը: Երեկոյեան ժամը 12-ին մէկը զանգահարեց, ասում է` դուք դեռ քրտերի գոյութիւնի՞ց էք խօսում, ի՞նչ քիւրտ, ի՞նչ ուսումնասիրութիւն քրտերի մասին, ինչի՞ց էք ընդհանրապէս խօսում, ձեր չափն ու սահմանը ճանաչէ՛ք: Այսպիսի բաներ լինում են, ի հարկէ: Ինչպէս ասացի` մեր քաղաքականութիւնն ընդլայնել ենք, ուսումնասիրում ենք հայերի պատմութիւնը, հայ-քրտական յարաբերութիւնները: Նրանք, որոնց մեր աշխատանքներն անհանգստացնում կամ դուր չեն գալիս, հաւանաբար աւելի շատ կը սկսեն սպառնալ մեզ: Բայց դա արդէն մեզ համար կարեւոր չէ: Վերջիվերջոյ գիտութիւնն այդպիսին է: Սպառնալիքներ միշտ կը լինեն, որովհետեւ անկողմնակալ խօսելը միշտ կարող է դուր չգալ միւսներին` պաշտօնական տեսութեան կողմնակիցներին: Սակայն մեզ դա շատ չի մտահոգում: Կեանքն այդպէս է փոխւում, զարգացում ապրում: Քաղաքական պայքարի պէս գոյութիւն ունի նաեւ ակադեմական պայքար, խօսքի ազատութեան, գիտական աշխատանքի համար պայքար: Եթէ դա չլինի, հանրութեան մէջ վերափոխում էլ չի լինի: Հնարաւոր է` լարուած դրութիւն լինի, հնարաւոր է, որ մենք կանգնենք այլեւայլ խնդիրների առաջ: 2012թ. պատմած դէպքի նման իրադարձութիւններ լինում են, լինում են նաեւ յստակ ուղերձներ, դրանից անհանգստանում ենք երբեմն, սակայն մտածում ենք մեր գործը շարունակելու մասին: