Վահագն Տաթեւեան
(1875-1916)
Հայկ. Եղեռնի Յիսնամեակին Առթիւ
Փոքր տարիքէս ուխտեցի կեանքս ազգին նուիրել: Եւ հիմա անձս փրկելու համար չեմ կրնար որբերս լքել եւ վատաբար փախուստ տալ: Պատրաստ եմ, թող կախեն զիս, եթէ այդպէս կ՛ուզեն…
Վահագն Տաթեւեան եղած է մէկը մեր գաղափարական, անձնուէր եւ ժողովրդական գործիչներէն, որոնց կեանքի միակ նպատակը եղած է ծառայել ժողովուրդին եւ ի վերջոյ մեռնիլ անոր համար:
Ծնած է Սեբաստիա` 1875-ին: Իր մանկութիւնն ու պատանութիւնը անցուցած է այդ քաղաքին մէջ: Հոն ստացած է իր նախակրթութիւնը, այնուհետեւ ինչ որ ձեռք բերած է եղած է արդիւնք իր յարատեւ ընթերցումներուն եւ տքնաջան աշխատանքին: Իր կուսակցական միջավայրն ալ քիչ չէ նպաստած ատոր:
Իր աւազանի անունը Յակոբ էր, բայց կոչուած է նաեւ Գաբրիէլ: Արթուն, վառվռուն, դիւրահաղորդ եւ ազնիւ բնաւորութեամբ ան կը սիրուի իր բոլոր ընկերներէն, 16 տարեկան հասուն պատանի մըն էր, երբ կ՛անցնի Պոլիս` բարձրագոյն կրթութիւն ձեռք բերելու յոյսով: Նիւթական միջոցներէ զուրկ ըլլալով, չի յաջողիր որեւէ դպրոց մտնել: Չարաչար կ՛աշխատի իր ապրուստը ապահովելու եւ միաժամանակ օգնելու Սեբաստիա մնացած իր հարազատներուն, որոնք զուրկ էին միջոցներէ: Պոլսոյ միջավայրը իրեն կ՛օգնէ, որ հետզհետէ հմտանայ մասնաւորապէս թրքերէն լեզուին մէջ:
Երկարահասակ էր, ամրակազմ, յաղթմարմնով եւ վայելուչ արտաքինով: Ունէր լայն ճակատ, խորունկ ու խօսուն աչքեր, խիտ, առատ մազեր եւ առողջ ձայն, որոնք կը գրաւէին դիմացինի ուշադրութիւնը: Տպաւորիչ էր նաեւ անոր խօսակցութիւնը: Շուտով կ՛իյնայ յեղափոխական շրջանակի մէջ եւ կը դառնայ մասնաւորապէս Բաբգէն Սիւնիի ուշադրութեան առարկայ: Վերջինս կը զբաղի անով եւ կը մտցնէ զայն ՀՅԴ շարքերուն մէջ: Անկէ կը ստանայ նոր անուն մըն ալ` Վահագն: Այսպէս, Բաբգէն Սիւնին կ՛ըլլայ անոր ե՛ւ գաղափարական ե՛ւ անունի կնքահայրը:
Հետզհետէ կը մարզուի յեղափոխական-դաւադրական աշխատանքներու մէջ: Հակառակ իր բուռն բաղձանքին, միմիայն Սեբաստիա թողած իր ծնողքին միակ նեցուկը եղած ըլլալուն պատճառով, իրեն թոյլ չի տրուիր միանալ Պոլսոյ մէջ Պանք Օթոմանը մտնող Դաշնակցական ընկերներուն: Բայց դրամատունը գրաւելէն ետք, Վահագն խստիւ կը հետապնդուի: Ուստի կ՛անցնի Պուլկարիա: Ժամանակ մը կը մնայ Ֆրանսա, Անգիլա, ի վերջոյ կու գայ Ամերիկա:
Նոր աշխարհի այս ափերուն վրայ Վահագն կ՛ունենայ թափառումներ: Առաւելապէս կը մնայ Փրաւիտենս, ուր չարաչար կ՛աշխատի համեստ ապրուստ մը ապահովելու համար: Առաջին իսկ օրէն կը միանայ Ամերիկայի մեր կազմակերպութեան եւ ուշադրութիւնը կը գրաւէ բոլոր ընկերներուն: Կը մասնակցի մեր պատգմաւորական ժողովներուն: Յաջորդաբար կ՛ընտրուի անդամ ՀՅԴ Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէներու: Քանի մը տարի ընդմիջաբար կ՛ըլլայ գործիչ Ամերիկայի շրջանի: Կ՛այցելէ մեր բոլոր կոմիտէներուն, կը խօսի հրապարակային ժողովներուն ընթացքին: Համեստ էր իր մտաւոր պատրաստութիւնը, բայց ունէր կեանքի հարուստ փորձառութիւն: Դիւրահաղորդ էր, շուտ կը մտերմանար ու մանաւանդ գործնական էր: Բարեխիղճ, աշխատասէր, բնաւորութեան համակրելի գիծերով, ան մեծապէս օգտակար կ՛ըլլայ Ամերիկայի մեր կազմակերպութեան եւ կը փնտռուի ամէնքէն:
Այս շրջանէ՛ն, ըլլալով ընտրուած երկու պատգամաւորներէն մէկը, 1907-ին մասնակցեցաւ Վիեննա գումարուած ՀՅԴ Չորրորդ Ընդհանուր ժողովին, ուր եւս աչքի կ՛իյնայ իր համարձակ ու գործնական միտքերով ու թելադրութիւններով: Կը սիրուի բոլոր պատգամաւորներէն, մասնաւորապէս վստահութիւնը կը վայելէ մեր ռազմիկ ընկերներուն, որոնք բացառապէս այդ ժողովին մէջ մեծ թիւ կը ներկայացնէին: Կ՛ընտրուի պատասխանատու մարմինի անդամ որ հետագային Պալքանները հաստատուած, Համիտեան վարչաձեւի տապալման գործին մէջ կը բերէ իր կարեւոր մասնակցութիւնը:
1908 Յուլիսեան Սահմանադրութեան օրերուն Վահագն արդէն Պոլիս է: Ունի ընկերներու եւ համակիրներու լայն շրջանակ մը: Կը շարունակէ մնալ Պատասխանատու մարմինի անդամ: Ծանօթ Իթթիհատի վերին խաւերուն – Թալէաթին, Էնվերին, Նիաղիին, Ճեմալին եւ ուրիշներուն, 1909-ի մարտի համիտեան յետաշրջական օրերուն, կը զբաղի զէնքերու փոխադրութեան եւ առհասարակ ինքնապաշտպանութեան գործերով, որոնց վարիչ ուժերէն մէկն էր: Կը մասնակցի նաեւ 1909-ին Վառնա գումարուած ՀՅԴ Հինգերորդ Ընդհանուր ժողովին` իբրեւ ներկայացուցիչը Ամերիկայի Կեդր. Կոմիտէին:
Նոյն տարին տեղի կ՛ունենայ Կիլիկիայի կոտորածը: Հարիւրաւոր հայ որբեր երեսի վրայ կը մնան: Պոլսոյ թուրք կառավարութեան միջոցներով Ատանայի մէջ կը բացուի որբանոց մը, ուր կը պատսպարուին աւելի քան 600 որբեր: Վահագն Տաթեւեան կը հրաւիրուի տեսուչ դպրոցին: Ինչպէս Ամերիկայի մէջ իր գործչական տարիներուն, Պալքանները, Պոլիս եւ այլուր իր յեղափոխական գործունէութեան ընթացքին, որբանոցին մէջ իր տեսչութեան տարիներուն եւս Տաթեւեան կը գործէ կատարեալ նուիրումով: Կը դառնայ հայրը բոլոր որբերուն: Ամէնքը կը սիրեն զինքը: Վահագն անոնց կու տայ առողջ դաստիարակութիւն եւ կը ներարկէ անոնց մէջ լաւ հայեր դառնալու եւ ժողովուրդին ծառայելու գաղափարը:
Կու գայ առաջին մեծ պատերազմը 1914-ին: Մտաւորականներու ձերբակալութիւն, տարագրութիւն ու կոտորածներ ամէն տեղ: Պոլսոյ կառավարութեան կողմէ Ատանա հրահանգ կը տրուի ձերբակալելու Տաթեւեանը: Իր մօտիկ թուրք բարեկամները, մասնաւորապէս Ատանայի Կոմիսարը, որ անձնապէս Վահագնէն յաճախ բարերարութիւն ստացած էր, լուր կը ղրկեն իրեն որ վտանգուած է, պիտի ձերբակալուի, ուստի խորհուրդ կու տան որ առաջ փախուստ տալու: Վահագն կը մերժէ, միջնորդ հայերու միջոցաւ, իրեն տրուած խորհուրդները` յամառօրէն կրկնելով.- «Փոքր տարիքէս ուխտ ըրած եմ կեանքս ազգիս նուիրել: Եւ հիմա անձ, փրկելու համար չեմ կրնար որբերս լքել եւ փախուստ տալ: Թող կախեն զիս ալ, եթէ այդպէս կ՛ուզեն»:
Եւ կը կատարուի անխուսափելին:
1915-էն դաւադրաբար կը ձերբակլուի Վահագնը: Կը նետուի բանտ: Ապա տեղի կ՛ունենայ դատավարութիւնը Ատանայի Պատերազմական Ատեանին առջեւ, որ իբրեւ «Խռովարար», ամբաստանեալը մահուան կը դատապարտէ:
Վահագնի մահուան դատապարտութեան գործին մէջ մեծ բաժին ունեցած է Ավնի պէյ կոչուած հայատեայց, արիւնկզակ ջարդարարը, որ 1915 թուին նախագահն էր նաեւ պատերազմական շրջանի յանցագործները դատող պատերազմական ատեանին:
Այդ օրերուն Ճեմալ փաշա Ատանա կը գտնուէր: Նամակով մը Վահագն դիմում կը կատարէ իր վաղեմի «մտերիմ բարեկամ» Ճեմալին` միջնորդելու եւ ազատելու իր կեանքը: Կ՛ըսուի, թէ Ճեմալ կը խոստանայ (սուտ խոստում). բայց այդ օրերուն իսկ ան կը թողու Ատանան: Իսկ հետեւեալ օրը` 1916, նոյեմբեր 27-ին: Ատանայի փոսթ-հեռագրատան հրապարակին վրայ, Կիլիկիոյ Հայոց կաթողիկոսարանի շէնքին առջեւ, կը գործադրուի մահապատիժի որոշումը…
Ահա՛ Վահագնը: Ահա նաեւ իր բարեկամ Ճեմալ փաշաները, որոնք Թալէաթներու շարքին, ինկան հայ ահաբեկիչներու գնդակներէն:
Մ. ՕԶԱՆԵԱՆ
