Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած նախաձեռնութիւնները համակարգող պետական յանձնաժողովի որոշմամբ, 29 յունուար 2015-էն իր աշխատանքներուն սկսաւ www.armeniangenocide100.org կայքը` բովանդակալից տարբեր բաժիններով: Անոնցմէ է «Այս օրը 100 տարի առաջ» բաժինը, ուր թերեւս առաջին անգամն ըլլալով փորձ կը կատարուի մէկտեղելու հայկական ու օտար մամուլին մէջ 100 տարի առաջ լոյս տեսած յօդուածները: Այս առիթով «Ազդակ» գրաւոր հարցազրոյց մը կատարեց այդ հսկայական ու գնահատելի աշխատանքը կատարող մասնագիտական խումբի անդամներուն` Գայեանէ Մանուկեանի (ծրագիրի համակարգող), Արմէն Մարուքեանի (խմբագիր), Ժիրայր Պէօճեքեանի (խմբագիր), Անի Ոսկանեանի (փորձագէտ) եւ Մարիամ Յովսէփեանի (փորձագէտ) հետ:
«ԱԶԴԱԿ».- Հայոց ցեղասպանութէան 100-րդ տարելիցի առիթով հաստատուած եւ այս տարուան ընթացքին գործող http://armeniangenocide100.org-ը օժտուած է հարուստ տեղեկութիւններով եւ արխիւային նիւթերով: Խնդրեմ` նախ ընդհանրապէս անդրադառնանք նման կայքի մը հաստատման կարեւորութեան:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Armeniangenocide100.org կայքի ստեղծման կարեւոր է 2 առումով:
Առաջինը յիշողութեան պահպանման ու փոխանցման խնդիրն է: Այս կայքը պատմական փաստաթղթերի հսկայական հաւաքածու է, շտեմարան` օրուայ մամուլի անդրադարձ, հրատարակութիւններ, վկայութիւններ եւ այլն:
Երկրորդ` կայքը հասանելի է ամբողջ աշխարհին, տեղադրուած նիւթերը թարգմանւում են տարբեր լեզուներով, այսինքն հասանելի են ո՛չ միայն հայ մարդուն, այլեւ` հայ ժողովրդի պատմութեան այս հանգրուանով հետաքրքրուած ցանկացած անհատի, մանաւանդ ուսումնասիրող` լինի լրագրող, քաղաքական գործիչ, թէ պատմաբան:
Նշենք նաեւ մէկ այլ կարեւոր հանգամանք եւս. կայքի աշխատանքներին կարող են մասնակցել ոչ միայն անձնակազմի եւ ուսումնասիրող խմբի անդամները, այլ նաեւ` աշխարհի որեւէ անկիւնում նստած ցանկացած անհատ, ինչ աւելի ապրող, շնչող ու հետեւողական է դարձնում կայքի հետապնդած նպատակը. Հայաստանից տասնեակ հազարաւոր մղոններ անդին նստած մարդը կարող իրեն հասանելի վկայութիւնները կամ մամուլի արձագանգը փոխանցել կայքին, որոնք աշխատանքային խումբը, վաւերականութիւնն ուսումնասիրելուց յետոյ, կարող է տեղադրել կայքում:
«ԱԶԴԱԿ».- Կայքին մէջ եղող բաժիններուն մէջ կայ «Պատմութիւններ» բաժինը, որուն պատրաստութեան մէջ ներգրաւուած էք նաեւ դուք: Արդեօք ի՞նչ էր ընթերցողներուն հակազդեցութիւնը, մանաւանդ որ դուք առիթ կու տայինք, որ իւրաքանչիւրը իր պատմութիւնը տեղադրէ: Ձեւով մը հաւաքական յիշողութեան վայր էր ատիկա: Խօսինք այս բաժինի զարգացման եւ հարստացման մասին:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Հայոց ցեղասպանութեան յուշագրութիւնը մինչեւ վերջերս եղել է միայն գիտական շրջանակների եւ ոչ մեծ թուով` այդ հարցերով հետաքրքրուողների ուշադրութեան կենտրոնում: Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի կապակցութեամբ որոշում կայացուեց կայքի միջոցով հանրութեան աւելի մեծ շրջանակների ներկայացնել այդ յանցագործութիւնը վերապրածների, ականատեսների պատմութիւնները: Այդ յուշագրութիւնները Հայոց ցեղասպանութեան` որպէս ծանրագոյն միջազգային յանցագործութեան, անմիջական տուժող-վերապրածների եւ դրանց ականատեսը դարձած օտարերկրացիների ցուցմունք-վկայութիւններն են, որոնք լոյս են սփռում այդ յանցագործութեան մանրամասնութիւնների եւ փաստական հանգամանքների վրայ: «Պատմութիւններ» բաժնում մենք ծաղկաքաղ ենք անում թէ՛ հայրենիքում եւ թէ՛ սփիւռքում հրատարակուած` վերապրողների եւ ականատեսների յուշապատումներից: Առիթից օգտուելով` մեր երախտագիտութիւնն ենք յայտնում այս գործին իր ամբողջ կեանքը նուիրաբերած Վերժինէ Սվազլեանին, ով սրտանց իր աջակցութիւնն է ցուցաբերում մեզ: Տեղեկացնենք, որ այս բաժնում տեղադրել ենք (առաջիկայում` նոյնպէս) դեռեւս չհրապարակուած նիւթերդ, որոնք պահւում են ՀՅԴ Պոսթընի արխիւում:
Իսկ «Պատմի՛ր քո պատմութիւնը» առանձին ենթաբաժնում ցանկացած ոք կարող է պատմել Ցեղասպանութեան վերաբերեալ իր, իր ծնողների, պապերի եւ տատերի պատմութիւնը: Հաշուի առնելով կայքի այցելուների ուշադրութիւնն այդ բաժնի նկատմամբ եւ նրանց կողմից պատմութիւններ տեղադրելու հանգամանքը, կարող ենք արձանագրել, որ այս բաժինը ծառայեց իր նպատակին. այն վերածուել է հաւաքական յիշողութեան շտեմարանի:
«ԱԶԴԱԿ».- Շատ կարեւոր եւ հետաքրքրական է նաեւ «Մամուլը 100 տարի առաջ» բաժինը. խնդրեմ նաեւ խօսինք այդ մասին, մանաւանդ որ հոն տեղ գտած են այնպիսի նիւթեր, որոնք նախապէս մատչելի չէին բոլորին: Ինչպէ՞ս կը կատարուին աշխատանքները, ի՞նչ աղբիւրներէ կը քաղուին տեղեկութիւնները:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- «Մամուլը 100 տարի առաջ»-ը կայքի կարեւոր բաժիններից է: Այս բաժնով նպատակ դրուեց ստեղծել Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ 1915 թ. մամուլի արձագանգը` իւրատեսակ օրացոյց, որը օր առ օր ներկայացնում է, թէ ի՛նչ էր գրում ոչ միայն հայկական, այլեւ օտար մամուլը հայերի ծայրայեղ ծանր դրութեան մասին: Հարկ է ընդգծել, որ, չնայած արմատաւորուած կարծիքի, 1915 թ. մամուլի էջերում տեղ են գտել նիւթեր ոչ միայն հայերի զանգուածային սպանութիւնների, այլեւ ինքնապաշտպանական մարտերի, գաղթականութեանը օգնութիւն կազմակերպելու եւ մի շարք այլ կարեւոր թեմաների մասին: Մամուլի այս նիւթերը յիրաւի ունեն սկզբնաղբիւրի նշանակութիւն եւ դրանցով հնարաւոր է նաեւ վերականգնել Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակագրութիւնը: Այս նիւթերի մի մասը կա՛մ քիչ յայտնի են, կա՛մ էլ առաջին անգամ են դրւում շրջանառութեան մէջ: Նշեցինք, որ տեղադրուած նիւթերը քաղուած են բացառապէս բնագրերից: Համագործակցելով տարբեր գրադարաններիդ կրթական եւ գիտական հաստատութիւնների հետ` կատարուել է հաւաքչական աշխատանք, նախապէս կազմել ենք ցուցակներ եւ թուայնացրել մեզ հասանելի ողջ մամուլը: Այնուհետեւ աշխատանքային խմբի կողմից ընտրուել են յօդուածները: Անշուշտ հետազօտական խումբը հեռու է այն մտքից, որ հնարաւոր է մէկտեղել 1915 թ. Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ բոլոր, յատկապէս օտար մամուլի նիւթերը, հասկանալի է, որ դրանց մի մասը դեռեւս հասանելի չէ: Մեր երախտագիտութիւնն ենք ուզում յայտնել Աւստրալիայի ՀՅԴ Հայ դատի գրասենեակին, Իրանում լոյս տեսնող «Ալիք» օրաթերթի եւ Յունաստանում լոյս տեսնող «Ազատ օր» օրաթերթի խմբագրակազմերին, որոնք անմիջապէս արձագանգեցին մեր խնդրանքին եւ ցուցաբերեցին իրենց օժանդակութիւնը: Որոշ դէպքերում, դժբախտաբարդ արձագանգ չեղաւ: Բազմաթիւ երկրներում հայկական տեղական կազմակերպութիւնները կամ անհատ մտաւորականները մամուլի արձագանգի հաւաքածուներ են կազմել: Մենք նրանց աշխատանքից էլ ենք օգտւում: Նշենք, որ մեր այս աշխատանքի մէջ մեծագոյն բացը արաբական մամուլն է: Մի կողմից արաբական մի շարք երկրներում քաղաքական իրավիճակը, միւս կողմից` օրուայ թերթերի ելեկտրոնային տարբերակների պաշտօնական վաճառքի բարձր սակագները պատճառ դարձան, որ այս հանգրուանում արաբական մամուլը բացակայի այս հաւաքածուից: Յոյս ունենք, որ մօտ ապագայում ի վիճակի կը լինենք այս բաժինը համալրել արաբական եւ թուրքական աղբիւրներով եւս:
Ամէնօրեայ հրապարակումներում կարելի է հանդիպել Արշակ Վռամեանի, Արամի, Անդրանիկի եւ շա՜տ ու շա՛տ ուրիշ երախտաւորների յօդուածներն ու կոչերը, դիտարկումները, որոնք ոչ միայն ներկայացնում են օրուայ իրավիճակը, այլեւ, կարծես, տարբեր պատմական փաստերի հիման վրայ արդէն տեղի ունեցած դէպքերի վերլուծութիւններն են: Յաճախ թերթերում հանդիպում ենք օսմանեան իշխանութիւնների կողմից սպաննուած նուիրեալ հայորդիների վերջին յօդուածներդ, նաեւ ազգային-քաղաքական այնպիսի գործիչների` Ռուբէնի, Զապէլ Եսայեանի, Սիմոն Վրացեանի, Լիպարիտ Նազարեանցի, Շաւարշ Միսաքեանի, Վահագն Քրմոյեանի, Ռուբէն Զարդարեանի եւ այլոց թղթակցութիւնները: Հարկ է նշել, որ այս բաժինն ունի դաստիարակչական կողմ, այն մեր եղեռնազարկ մտաւորական փաղանգի մտքի շտեմարան է, այն ոչ միայն օգտակար է պատմաբանների, այլեւ լրագրողների, խմբագիրների համար:
Ցեղասպանութիւնից տարիներ յետոյ, ուսումնասիրելով փաստաթղթերը, ի մի բերելով դէպքերը եւ վկայութիւնները, հնարաւոր եղաւ ուրուագծել Ցեղասպանութեան ողջ պատկերն ու փուլերը: Այն ուսուցողական է իւրաքանչիւր քաղաքացու համար. 100 տարի առաջ հրապարակուած մամուլի էջերից մեզ են փոխանցւում մեր ժողովրդի նուիրեալների գործունէութեան, նուիրաբերումի օրագրութիւններ, նրանք են` Արամ Մանուկեան, Վռամեան, Վանայ Իշխան, Ակնունի… Անբացատրելի յուզումով թերթում էինք Վանի ինքնապաշտպանութեան օրերին Վանում հրատարակուած «Աշխատանք» թերթը, որը ոչ միայն փոխանցում է տեղի ունեցածը, այլեւ` հայրենասիրական ոգին… Ըստ էութեան, այս բաժինը 1915 թ. մամուլի նիւթերի շտեմարան ստեղծելու առաջին համարձակ փորձն է:
«ԱԶԴԱԿ».- Նման հսկայական ծրագիր մը ինչպէ՞ս կը ֆինանսաւորուի, որովհետեւ այս կարեւոր աշխատանքի շարունակութիւնը անպայման նիւթական յատկացումներ կ՛ենթադրէ:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ծրագիրն իրականցնում է «Հայրենաց հաւատամք» երիտասարդական հասարակական կազմակերպութիւնը Հայաստանի նախագահի դրամաշնորհային ծրագրի շրջանակում, Հայոց ցեղասպանութեան վերապրածներ. պատմութիւններդ յիշողութիւններդ վաւերապատումներ անուանակարգով Հայոց ցեղասպանութեան վերապրածների եւ ականտեսների թուային վաւերապատումների տեղադրում կայքէջում եւ ժամանակի մամուլի նիւթերով 1915թ. օրացոյցի ստեղծումէ խորագիրը կրող ծրագիրով:
«ԱԶԴԱԿ».- Խմբակի աշխատանքները ինչպէ՞ս կը կատարուին, իրարու հետ ժողովնե՞ր կը գումարէք, թէ ընդհանրապէս այլ ձեւեր կան համադրում ընելու:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Աշխատանքը ենթադրում է ամէնօրեայ աշխատանք, նախ աշխատանքի բաժանում ենք արել, թէ ով որ թերթն է մշակում, ով է թուայնացնում եւ փոխանցում միւսին: Ի դէպ շեշտենք, որ աշխատանքի շրջանակում թուայնացուած թէ մամուլը, թէ գրականութիւնը աշխատանքային խումբը անհատոյց նուիրաբերել է Ազգային գրադարանին, որն արդէն սկսել էր նմանատիպ աշխատանքդ իսկ մեր կողմից համալրուեց յաւելեալ գրականութեամբ (թուայնացուած) եւ մամուլով:
Այնուհետեւ թուայնացուած մամուլն ուսումնասիրւում է, կարելի է ասել, տող առ տող: Վերն արդէն նշել ենք, թէ մամուլից, որ յօդուածներն ենք առանձնացնում:
Եթէ չի յաջողւում թուայնացնել սքանով, ապա լուսանկարում ենք, որից յետոյ կատարում մշակում:
Տեղեկացնենք, որ օտար մամուլի թարգմանութիւնն էլ ինքներս ենք կատարում:
Իւրաքանչիւրս աշխատում ենք տանը, բարեբախտաբար ժամանակակից հաղորդակցման հնարաւորութիւնները թոյլ են տալիս նիւթերը միմեանց փոխանցել ելեկտրոնային տարբերակով:
Մշակուած նիւթն անշուշտ վերանայւում է, ապա ամբողջանալուց յետոյ միայն փոխանցւում է կայքի էտմինին:
«ԱԶԴԱԿ».- Արդեօք ձեր աշխատանքները յառաջիկային եւս պիտի շարունակուի՞ն, թէ սահմանափակուած են 100-րդ տարելիցի շրջանակով միայն:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Յոյս ունենք, որ այս աշխատանքները 2015-ով չեն սահմանափակուի երկու առումով: Նախ` Հայոց ցեղասպանութեանը անդրադարձը` թէ՛ վկայութիւնները, թէ՛ մամուլի հրապարակումները, չեն դադարել 1915-ի աւարտով: Ցեղասպանութեան գործընթացը ե՛ւ Ցեղասպանութեան հետեւանքները շարունակուել են յաջորդող տարիներին, եւ արժէ այդ մասին տեղեկութիւնները կենտրոնացնել: Ցեղասպանութեան հետեւանք էին նաեւ սփիւռքեան գաղութները, հետեւաբար արժէ այդ հանգրուանի մասին վկայութիւններն ու տեղական մամուլի արձագանգը հաւաքել: Ի վերջոյ, այս բոլորը մաս են կազմում մեր ժողովրդի ոչ վաղ անցեալի պատմութեան, անմիջականօրէն առնչութիւն ունեն մերօրեայ Հայաստանին հետ ու պայմանաւորում են հայ ժողովրդի ներկան, այսինքն` նրա հայաստանաբնակ ու սփիւռքաբնակ հատուածների փոխներգործութիւնը:
Մենք նախատեսում ենք ամբողջ տարուայ ընթացքում կայքի «Մամուլը 100 տարի առաջ» բաժնում զետեղուած` հայ եւ օտար մամուլի նիւթերը ծրագրի վերջում պատշաճ գիտական մակարդակով հրատարակել առանձին ժողովածուով, որը, կարծում ենք, օգտակար կը լինի եւ էապէս կը հեշտացնի Հայոց ցեղասպանութեան տարբեր հիմնահարցերով զբաղուող հետազօտողների գործը:
Հիացած եմ այս հսկայ աշխատանքով: Կը հետեւիմ այս կայքէջի միջոցաւ եւ կը զարմանամ նիւթերու առատութեան եւ ճշգրտութեան վրայ: Ամենայն սրտով կի շնորհաւորեմ բոլոր անոնց որ իրենց ժամանակը, մասնագիտութիւնը կը տրամադրեն պահպանելու մեր յիշողութիւնը: Աւելին, անցեալե լռութենէն եւ փոշիներէն ձերբազատելով պատմութիւնը: Իրական պատմութիւնը: Ցաւալին այն է որ շատ կարեւոր արխիւներ անհայտացած են իսկ պատճառները բոլորիս ծանօթ են: Սրտանց կը մաղթեմ յաջողութիւն ձեր այս առաքելութեան մէջ եւ ի մասնաւորի Կայանէ Մանուկեանի որու գործունէութիւնը շատ գնահատելի է: