Առ Յայտնութիւնն Գարնանային

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

ԼԵԶՈՒԱԿԱՆ.- «Տարօրինակ» բառը թատրերգութեան մէջ գործածուած է շուրջ քսան անգամ: Նուազ յաճախականութեամբ (յաճախ անտեղի) կրկնուած են այլ բառեր, ինչպէս` «աննշան» : Այս ցոյց կու տայ, որ թատրերգութեան տիպարները կը խօսէին ոչ թէ իրենց յատուկ եւ յարիր «լեզու»-ներով, այլ միանշանակ` «ատրուներէն»: Այս բացթողումը, ցաւօք, առկայ է տեղական բոլոր ելոյթներուն մէջ: Թատերական լեզուի հարցը իսկապէս ցաւոտ է:

Բացի այդ, կային բազմաթիւ խոտան արտայայտութիւններ: Ճակատագիրները, օրինակ, ամրագրուած են, «հոն, տեղ մը»,  ախթարքի անտեսանելի «տոմար»-ներուն մէջ: Կարելի չէ ըսել «Ճակատագիրը ինչպէ՞ս կը զարգանայ»:  Պէտք էր ըսել` «Ի՞նչ է ճակատագիրը»: Նոյն ուղղութեամբ, հարցեր ոչ թէ հունով կը զարգանան, այլ հունով կ’ընթանան: «Հուն» եզրը սահմանափակում  կ’ենթադրէ, ոչ զարգացում: Ի՞նչ կը նշանակէ «բժշկագիտութիւն»: Արդեօք բժիշկներու ուսումնասիրութիւ՞նն է (ագահութիւն, քար սիրտ եւ այլն): Ի՞նչ կը նշանակէ «կայծակը շանթեց»: Խօսք մը ոչ թէ «կ’ամրապնդեն», այլ «կը հաստատեն»: Փարատոքսալ  (յարակարծի) է այն հաստատումը, որ հակասութիւն կը պարունակէ: Յարակարծի կրնայ ըլլալ արարքի մը մեկնաբանութիւնը, այլ ոչ` արարքը: Անհամատեղելի երկընտրանքներու առնչութեամբ կարելի չէ գործածել «կամ» : Պէտք է գործածել «թէ»: Կարելի չէ ըսել` «պիտի երթաս կամ մնաս», պէտք է ըսել` «պիտի երթա՞ս, թէ՞ մնաս»: Վանտալները գերմանական ցեղախումբեր էին, որոնք… Շարունակե՞մ:

Բնագիրին մէջ կային քանի մը տասնեակ տառասխալներ. Ագառակ, աղաուաղել, աղփանոց, անխուսափելի, առանցին, առթնցած, ասացուացք, արիւնառփու… Շարունակե՞մ: Այս հաւանաբար կը նշանակէ, որ բնագիրը պատրաստող անձը հայերէն չի կարդար: Մինչդեռ հարկ է «տասը կարդալ, մէկ գրել»:

Լեզուական հարց կար արաբերէն յիշոցին մէջ: «Սա’ա» (ժամ) իգական է: Պէտք էր ըսել` «Թըլ’ան աս-սա’ա»:

Թրքերէնի մէջ կային լուրջ սխալներ. սելճուքերու «ծառերու վերեւէն» թռչելու «տարօրինակ» յատկութիւնը նախապէս յիշած էի: «Տարօրինակ» էր նաեւ ա՛յն, որ հիւպատոսը կը խօսէր Մարաշի բարբառով: Ոչ գրական լեզուով, եւ կամ առնուազն Պոլսոյ բարբառով: Կ’ըսէր, օրինակ, «Էֆենտիյնէն»:  Պէտք էր, որ ըսէր` «էֆենտիյլէ»: Բացի այն, որ «էֆենտի» այսօր հեգնական մակդիր է: Թուրքիոյ մէջ այլեւս ֆեսաւոր «էֆեննտիներ» չկան: Քաղաքավար մակդիրը «պէյ»-ն է: Կիլիկեան բարբառը գոյ էր հնչումներուն մէջ եւս. չաքեթ, ղոնուշմա, աղաժ եւ այլն: «Քոնուշույորտըք», ո՛չ «քոնուշեորտուք»:  «Հաֆզետին փրոթոգոլը» կը նշանակէ` «անգիր ըրէք արարողակարգը»: (Դժուարին  յանձնարարութիւն): Բառը օսմաներէն է: Պէտք էր առնուազն ըսել «Մուհաֆազա էտին», այսինքն` «պահպանեցէ՛ք», որ նոյնպէս օսմաներէն է: (Իշխող կուսակցութիւնը ինքզինք կը համարէ «Մուհաֆազաքեար» այսինքն` «պահպանողական», այլ ոչ` «իսլամական»): Արդի թրքերէն բառը «պելլեք»-ն է: Բացի այդ, «փրոթոգոլ» եզրը գործածուած էր անտեղի: Պէտք էր ըսել «քուրալլարը քորու՛յըն»: Այսինքն` «պահպանեցէ՛ք օրինակարգը»:

Նկատել, որ այսքան սխալ տեղ գտած են լոկ երկու նախադասութեան մէջ: Ինչպէ՞ս կարելի է թրքական մշակոյթի մասին բուռն ընդհանրացումներ կատարել` առանց լեզուի տարրական իմացութիւնը ունենալու: Չէ՞ որ 2015-ի Ամանորին խոստացած էինք այլեւս «տուն-տուն» չխաղալ:

Բեմայարդարում եւ մասամբ նորին.-  Հարցաքննութեան սենեակի կարասին ծածկուած էր սպիտակ սաւաններով: Աջ անկիւնը կային անօգուտ իրեր, որոնք լքուած եւ փոշոտ շտեմարանի տպաւորութիւն կը ձգէին: Լուսամփոփը, որ դասական խորհրդանիշ է հարցաքննութեան,  շատ փոքրիկ էր, առաւել եւս` ծալուած: Ուրեմն ոստիկանութիւնը լքա՞ծ էր այդ սենեակը: Արդեօք Մազէ այդ մառանը իր հաշուո՞յն կը գործածէր:

Դերակատարներու շուքերը յաճախ կ’իյնային ճակատի (ոչ մուգապատ) պաստառին վրայ: Այդ կը ձգէր աւանդական «շուքերու թատրոնի» (Քարակէօզ եւ Հաճիվաթ) տպաւորութիւն (տես կողքի նկարը): Հարցաքննութեան հետեւելու համար հսկայ պատուհաններ զետեղելու հարկ չկայ: Եթէ գոյ էր բջիջային, ապա վստահաբար գոյ էր եւ ծածուկ քամերա: Ոչ մուգամած ապակին կը յիշեցնէ Պերճ Զէյթունցեանի «Փարիզեան դատավճիռ»-ի (Տրամաթիքական թատրոն) բեմը: Ի դէպ, ելոյթի փորձերուն ներկայ եղած է նոյնինքն «Վան» գործողութեան Վազգէնը:

Իշխող գոյներն էին կարմիր, սեւ եւ ճերմակի խառնուրդները  (որ կը ներառէ սրճագոյնի երանգները): Այս գոյները յարիր են արիւնահեղութեան եւ ցաւի: Բարի՛: Բեմին «գոյն բերին» (դեղին եւ կապոյտ հագուկապ, առաւել` վառ շէկ մազեր) թուրք դեսպանատան պաշտօնեաները: Ինչո՞ւ թուրքե՛րն է, որ «բերին գոյն»: Իմա՞ստը: Կը գործածուէին կապոյտ եւ կարմիր լուսարձակներ: Կը թուէր, թէ կապոյտը երազային ֆլեշպեքերու գոյնն է: Բայց երբ Շանթ եւ Սոֆի կանգնած էին կողք-կողքի, Շանթ լուսաւորուած էր կապոյտ, իսկ Սոֆի` կարմիր: Ուրե՞մն: Չէ՞ որ Սոֆի՛ն էր երազայինը: Երբ բացուեցաւ վարագոյրը, ամբողջ բեմը լուսաւորուած էր կարմիր: Ապա անմիջապէս լուսաւորուեցաւ կապոյտ եւ ապա սպիտակ: Իմա՞ստը: Բեմը մթնեցաւ, երբ ներս բերին սուտ վկան: Ակնյայտ խարդախութիւն: Լոյսերը շողշողացին, երբ Շանթ գոռաց. «Հողը առանց անկախութեան, տիկի՛ն, մեծ ագա(ռ)ակ մըն է: Ծափահարութիւններ: Բախտաւոր ենք, որ այդ պահուն դէպի բեմ չտողանցեց սկաուտական փողերախումբը:

Երաժշտութիւնը որակաւոր էր: Տխուր, մելոտիք սոնաթամը, որ աւելի աշնանային էր, քան` գարնանային: ՎԱ կ’ըսէ, թէ Շոփեն եւ Ռախմանինով իր սիրած երաժիշտներն են: Բարի՛: Հարցը ա՛յն էր սակայն, որ երաժշտութիւնը մնաց անփոփոխ: Ուրեմն «թատերական վիճակը» մնաց լճացա՞ծ: Այս յարի՞ր է բեմադրիչի առաջադրանքին:

Հագուկապի մէջ կային որոշ հարցեր: Սոֆիի թանկարժեք զգեստը եւ մազերու յարդարանքը առնուազն 17 աշուն բարդած էին անոր տարիքին: Բացի այդ, ուսաբաց եւ կակուղ կերպասէ կարուած զգեստը յարիր է աւելի նուրբ կազմի: Ճասմենի «կտրատուած» զգեստը կը շեշտէր բարեձեւ կազմը, բայց կը կրճատէր հասակը, փաստաբանը կը դարձնէր աւելի գրաւիչ, բայց` նուազ ակնածալի: Մարզենի հագուստը, առաւել եւս կօշիկներն ու փողկապը խնամուած էին, մինչ գլխարկը` մաշած եւ ճմռթկուած: Հակասութիւն: Շարունակե՞մ:

Ակնարկներ.- Նշեցի արդէն, որ պաստառը կը յիշեցնէր Արմէն Խանդիկեանի բեմադրած «Փարիզեան դատավճիռը»: Կային այլ յիշեցումներ, ինչպէս, օրինակ, Թէքէեանի «Ահաւոր բան մը այնտեղ կը կատարուի մութին մէջ»: Անծանօթ ոտանաւորի ոճը նոյնպէս կը յիշեցնէր Թէքէեանը: Այս երկուքը` նուիրուած հովանաւորին: «Հա՛յր, օգնէ ինծի»-ն կը յիշեցնէր խաչեալ Քրիստոսը: «Այրուող այգիները», որ կրկնուեցան, անշուշտ` Մահարիի այգեստանները: Քննիչ Մազէ կապուած էր բազմաթիւ «թելերով»: Հանգստեան կոչուելու շեմին եղող քննիչ մը, որ իր միակ զաւակին վերաբերող հարցեր ունի, եւ որ կը հարցաքննէ հայ երիտասարդ մը, որ մեղաւոր է, բայց ազատ կ’արձակուի… Էկոյեանի «Արարատը»: Հայր մը, որ իր որդիին  քինեխնդրութիւնը կ’ուզէ թափել օտար (լաթինօ) երիտասարդի մը վրայ… «Տասներկու զայրացած մարդիկ» (Sidney Lumet, 1957): ՎԱ ունի նման սովորութիւն: Վերջերս բեմադրուած «Ծառը» գրուած է մեծ ժողովրդականութիւն վաստակած «Մեր բակը» ժապաւէնին հետեւութեամբ, բայց` սարոյեանական ոճով: Անոր վերջին տողերը. «… դանդաղ, բայց ռիթմով, ծառին հասցուած կացիններու հարուածները…» յստակօրէն կը յիշեցնեն Չեխովի կացնահարուող «Կեռասենիներու այգին» թատրերգութեան վերջաբանը: Այո՛, ՎԱ ունի նման սովորութիւն:

Խաղարկութիւն.- Ակնյայտ է, որ թատերախումբը կը բաղկանայ թատրոնի սիրահարներէ, որոնք անխառն հաճոյք կը ստանան (եւ բաշխեն) բեմի վրայ: Բացի այդ, այո՛, բոլորս շատ լաւ գիտենք, թէ որքան աշխատանք եւ զոհողութիւն կը պահանջէ լուրջ բեմը: Թէ` թատերախումբը վշտացնել յանցագործութիւն է: Այո՛, գիտեմ: Այսուհանդերձ, առաքինութիւն չէ թատերախումբը եւ բեմադրիչը անփութութեան մղել: Այլ առիթով լսած եմ. «Ամէն ինչ օքէյ է, հանդիսատեսները մասնագէտներ չեն»: Քաջալերե՞նք այդ ծուլութիւնը:

Այստեղ կար «տարօրինակ» հարց մը: «Չափազանց» փորձառու եւ կարող դերասաններու առկայութիւնը կրնայ անբարենպաստ հետեւանք ունենալ: (Չէ՛,  խմած չեմ): Ես լսած եմ, որ մարդիկ թատրոն կ’երթային դիտելու համար Ադամեան, եւ կամ այլ` փայլուն «աստղ, այլ` ո՛չ դիտելու նոր գործ եւ կամ նոր բեմադրութիւն: Նոյն երեւոյթը կը տեսնենք ֆիլմարուեստի մէջ: Այստեղ կայ առաջնահերթութեան խախտում: Թատրերգութիւնը պէտք չէ որ պատրուակ մը ըլլայ ցուցադրելու դերասանին ճարտարութիւնը: Ճարտարութիւնը պէտք չէ ցուցադրուի անտեղի: Յիսուսի հետևողութեամբ կարելի է ըսել. «Դերասա՛նը բեմին համար է, այլ ոչ բեմը` դերասանին»: (1)

Կար նաեւ այլ «տարօրինակ» հարց: Դերակատարները չափազանց «հանգիստ» կը զգային բեմին վրայ, ինչպէս` «ձուկը ջուրին մէջ»: Ինքնագոհութիւնը կրնայ առաջնորդել ինքնակեդրոն անհոգութեան: Դերակատարները կը դառնան մենակատարներ: Մինչդեռ դերակատարը պէտք է որ մնայ անհանգիստ, զգօն եւ մտահո՛գ, մտահոգ բեմի ընդհանուր պատկերով: Գործի միտք բանին պէտք է որ մնայ գերակշիռ:

Դերակատարները անընդհատ կը տեղափոխուէին: Բայց աննպատակ շարժումը գործողութիւն չէ: Խորքին մէջ դերակատարներ կը տեղափոխուէին ձայնի մէկ ընկալուչէն (բարձրախօսէն) դէպի միւսը: Այսինքն շարժումներուն եւ դիրքերուն մէջ որոշիչ դեր կը խաղար բարձրախօսներու երկրաչափութիւնը (geometry), ի հաշիւ տիպարներու ներքին յարաբերութիւններու վրայ հիմնուած  միջոցաչափութեան: Կար նաեւ այլ անպատեհութիւն: Բարձրախօսի ներքեւ գտնուող դերակատարի ձայնը աւելի ուժեղ կը հնչէր: Այսինքն ձայնի ուժգնութիւնը կը տարուբերէր շարժումի ընթացքին, ինչպէս նաեւ` բաղդատած այլ խօսակիցներու ձայնի ուժգնութեան: Հարկ էր գտնել ա՛յլ լուծում:

Կը թուէր, թէ կարգ մը դերակատարներու բոլոր շարժումները մանրամասնօրէն որոշուած էին կանխաւ, ինչպէս կանխաւ որոշուած էին անոնց արտասանած տողերը: Դերասաններ երբեմն «կը սրբագրէին» իրենց շարժումը: Այս տուն կու տար «աննշան տարօրինակութեան»: Այո, հազիւ նկատելի, բայց գոյ:

Առոգանութիւնը առհասարակ շատ որակաւոր էր: Կարգ մը դերակատարներու պարագային կար շեշտադրումի, այսինքն ընկալումի հարց: Պէտք է յատկապէս խուսափիլ անտեղի «միջակէտ»-երէ:

Կար եւ «դպրոցական», այսինքն խաղարկութեան մօտեցումի  հարց. Բեմի վրայ գո՞յ էր չորրորդ պատ թէ ոչ: Դերակատարներ յաճախ իրենց կռնակը կը դարձնէին հանդիսատեսին: Ուրեմն գոյ էր պատ: (2) Միւս կողմէ, Շանթ եւ այլք շեշտակի եւ հռետորական կը դիմէին հանդիսատեսին: Ասացէ՛ք եղբայրք հայեր, ո՞նց հասկանամ, գո՞յ էր «կամ»  ոչ գոյ չորրորդ պատ: Ա՛յ, ահա այստե՛ղ կար իսկական դպրոցական «փարատոքս»:

Հիւպատոսին ընտրութիւնը յարիր էր: Թերեւս դիմայարդարումի օգնութեամբ ան ունէր կեդրոնականասիացիի տեսք: Վրդովելու պատճառ չկայ, «չին կէօզալի» բացատրութիւնը գովասանք է: Անոր պատուիրուած էր գոռոզ տեսքով շրջիլ, յաճախ` հեգնական ծիծաղիլ եւ թափահարել թեւերը: Խաղարկութիւնը որոշ չափով մնաց մէկ տարածաչափային (1D): Այս հասկնալի է` նկատի առած, որ Հաթիչէ մասնակցեցաւ լոկ մէկ «պատկեր»-ի:

Սոֆի եւ Ճասմեն կերպարներու դերակատարները թերեւս պէտք էր շրջել: Կը թուի, թէ Սոֆիի դերը տրուած էր Սթեֆանիի, որովհետեւ ան բեմի վրայ աւելի համարձակ է, եւ ունի… առատ մազ: Բայց Կասիա ունի աւելի նուրբ տեսք եւ կերպընկալ (փլասթիք) կազմ: Ունի մանաւանդ բեմական աւելի ուժեղ եւ հաճելի ձայն: Կրնար ըլլալ աւելի «սիրահարելի»: Մինչ Սթեֆանի կրնար ըլլալ աւելի պատկառելի եւ համարձակ փաստաբանուհի:

«Տարօրինակ» էր Ճասմենի վերաբերմունքը քննիչին հանդէպ: Սկսնակ, առաւել եւս իր առաջին դատը կորսնցուցած աղջնակ մը ինչո՞ւ այդքան հեգնական կը վերաբերէր քննիչին հետ, երբ տակաւին չէր պարզուած, որ ան կը խարդախէ: Այդ յարիր է զաւեշտի, ուր հարկ է նշաւակ դարձնել յանցագործը: Այստեղ եւս կար դպրոցական հարց:

Տիրան Սարգիսեան մեծ վարպետութեամբ մարմնաւորեց քննիչի տրամադրութեան բոլոր երանգները: Խնդրանքս այն է, որ նուազ ցուցադրական խաղայ: Յիշենք, որ դերասա՛նը բեմին համար է, ոչ թէ… Այստեղ որոշ շեղում կար բնագիրէն, ուր քննիչը աւելի յոգնած-դադրած տիպար մըն է, մինչ Սարգիսեան չափազանց կայտառ էր:

Յարութ Թորոսեան ունի աւելի քան բաւարար կերպընկալութիւն եւ «տարօրինակօրէն» արտայայտիչ դէմք: Ոճը, սակայն, «հոյագծային» է (hyperbolic), այսինքն` յոյժ չափազանցուած: Այս յարիր է զաւեշտներու, ուր կայ ծանակ եւ գանակոծում: Յարութ պէտք է աշխատի ըլլալ աւելի նուրբ եւ «գրագէտ»: Հարկ է բան մը ձգել հանդիսատեսի երեւակայութեան: Հարկ է յարգել հանդիսատեսին բանականութիւնը: Այժմ` փափուկ հարց մը. Յարութին ձայնը չունի բեմական բարձր որակ, հզօրութիւն եւ տոկունութիւն: Պէտք է խուսափի գոռալէ եւ բաւարար ձայն խնայէ յաջորդ ելոյթներուն համար: Այս, ցաւօք, գաղտնիք չէ, յաճախ կը նկատուի կրկնուող ելոյթներու ընթացքին:

Ելոյթին ամէնէն տպաւորիչ տեսարանը ոչ թէ հեռաձայնի մենախօսութիւնն էր հօր «ոգիին» հետ, այլ` այն պահը, երբ Շանթ վերջապէս վստահեցաւ Ճասմենին: Յարութ ստացաւ խոնարհ դիրք: Դէմքին վրայ տեսանք մեղմ, խոհուն ժպիտ: Ահա թէ ո՛ր ուղղութեամբ Յարութ պէտք է զարգացնէ իր խաղարկութիւնը: «Գարնան օրերը շատ են…»:

Հուսկ բանք.– Ատրունիի թատրերգութիւնները կը ձեւաւորուին ելոյթի պատրաստութեան ընթացքին: Այս ունի իր դրական եւ ժխտական հետեւանքները: Դրականը այն է, որ փորձը ցոյց կու տայ  կենսունակն ու կենսականը: Ժխտական հետևանքներ կրնայ ունենալ անբաւարար ժամանակը: Յարատեւ փոփոխութիւններու ընթացքին կը կորսուի կուռ կառոյցը, ներս կը սպրդին անախորժ հակասութիւններ, ինչպէս վերը նշած էի:

Կարելի՞ է հետեւեալ ձեւով ամփոփել դիպաշարը: Շանթ (իմա՛ նոր սերունդը) ունի օտար դաստիարակութիւն եւ հաւանաբար կնքած է օտար ամուսնութիւն: Շանթ մոռցած է հօրենական տան հեռաձայնի թիւը: Այսինքն հեռացած է աւանդոյթէն: Շանթ անոք է եւ լքուած: Իր գաղափարական միակ «զինանոց»-ը Գաղտնի բանակի ծրագիրն է: Շանթ կը բախի թուրք իշխանութեան հետ եւ կը տեսնէ, որ հայեր պատրաստուած չեն բանակցութեան: Թէ` հողային պահանջը ցնորք մըն է: Ֆրանսացի ոստիկանը կը համբուրէ թուրք հիւպատոսին ձեռքը եւ կ’աքացէ Շանթը: Արեւմտեան պետութիւնները կը շարունակեն «դաւաճանութիւնը»: Ոչ մէկ յոյս պէտք է կապել միջազգային դատարաններու: Շանթ կը յաջողի լեզու գտնել ոչ թէ զտարիւն թուրք հիւպատոսին հետ, այլ` Արմէնուհիի դուստր Յասմիկի, որ միջնակարգ մակարդակի հայկական ուսում ստացած է (3), եւ որ անգիր ըրած է նոյնիսկ անծանօթ հայ բանաստեղծներու գործերը: Այսինքն երկխօսութիւնը այսօր անկարելի է: Հտպիտը տխուր կը քրքջայ: Հեղինակի կեցուածքն է: Բարի՛:

Ո՞ւր էր, սակայն, սպասուած յայտնութիւնը: Ո՞ւր էր այն ճշմարտութիւնը, որ ամբողջ դար մը մնաց կալանուած:

«Երուանդ Օտեան» կարո՛ղ թատերախումբ է, այլ ոչ` անփորձ դերասաններու պատահական հաւաքածոյ: Կը մնայ, որ իր ակնյայտ հմտութիւնը ըստ արժանւոյն շահարկէ:

Յաջողութի՛ւն: «Գարնան օրերը շատ են…»:

(Շար. 2 եւ վերջ)

1.- Բազմաթիւ հեղինակային բեմադրիչներ դիմած են ոչ արհեստավարժ դերասաններու` ցոյց տալու համար, որ «աստղերու» շուկայական դրութիւնը գործը իր հունէն կը շեղէ:

2.- Այս դիրքը «տարօրինակօրէն» ակնբախ էր, երբ Շանթ թուրք դեսպանին հետ կը խօսէր հայկական  վիլայէթներու շուրջ: Արդեօք բա՞ն մը կը պահէր հանդիսատեսէն:

3.- Պոլսոյ մէջ միթէ գո՞յ է միջնակարգ հայկական ուսում: Միթէ գո՞յ է այդ մտայնութեամբ թուրք հայր: