Զրուցեց ՅԱՍՄԻԿ ՊՕՂՈՍԵԱՆԸ
Մեսրոպ Մաշտոցի անուան մատենադարանում պահուող ձեռագիր մատեաններում ամբարուած են մեր ժողովրդի` հազարամեակներով կուտակուած իմաստնութիւնը եւ մշակութային արժէքները: Ձեռագիր մատեանները եղել են հայ ազգին պատուհասած ծանր փորձութիւնների ականատեսն ու վերապրողը: Հնագոյն մատեանների ինչպիսի՞ կորուստ ենք կրել Ցեղասպանութեան իբրեւ հետեւանք: Ի՞նչ ճանապարհով է հնարաւոր վերադարձնել աշխարհի տարբեր անկիւններում հանգրուանած մեր ազգային գանձերը: Այս հարցերի շուրջ պարզաբանումներ է տալիս Մատենադարանի մայր ցուցակի եւ ձեռագրագիտութեան բաժնի վարիչ, գլխաւոր աւանդապահ Գէորդ Տէր Վարդանեանը:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Պարոն Տէր Վարդանեան, կա՞ն մօտաւոր տուեալներ, թէ որքան ձեռագիր մատեան է կորել կամ ոչնչացել Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակ: Յիշատակւում է մի ահռելի թիւ` 30.000-ից աւելի…
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Հայկական ձեռագիր մատեանների կորուստները շատ են` թէ՛ բնական, թէ՛ անբնական ճանապարհով: Բնականն այն է, որ երկար օգտագործուելուց գիրքը հնացել-մաշուել է: Ժողովուրդը նոյնիսկ կատարել է ձեռագիր մատեանների թաղում` այն կարգով, ինչ մարդկանց դէպքում: Իսկ անբնական ճանապարհը քոչուոր ցեղերի արշաւանքներն ու աւարառութիւններն են: Այս մասին մեզ յայտնում է պատմիչ Ստեփանոս Օրբելեանը. նա գրում է, որ 1170թ.-ին սելճուքները գրաւել են Բաղաբերդը, այրել եւ ցիրուցան են արել 10,000 ձեռագիր հատոր: Հեշտ չէ արտաբերել այս թիւը, որովհետեւ Մատենադարանում այժմ կայ 11,278 ձեռագիր: Հետեւաբար, խօսքը մի ամբողջ մատենադարանի մասին է: Խնդիրը բերելով նոր ժամանակներին` նշեմ, որ հայկական ձեռագիր մատեանների ամենամեծ կորուստը եղել է 1890-ական թթ. համիտեան ջարդերի եւ 1915թ.-ի ցեղասպանութեան ընթացքում: Մամուլում կամ գրականութեան մէջ բազում փաստեր վկայում են, որ դեռեւս 1915թ.-ից առաջ ճշգրիտ հաշուարկներով 9.000 ձեռագիր մատեանների ճակատագիրն անյայտ է: Դրանից բացի, յայտնի է, որ ամէն մի քահանայ, հոգեւորական ձեռքի տակ պէտք էր ունենար 10-15 գիրք` ժամագիրք, սաղմոսարան, շարակնոց, յայսմաւուրք, մաշտոց…
Տրամաբանօրէն յաջորդ փաստն այն է, որ Արեւմտեան Հայաստանի ամենափոքր բնակավայրում գոնէ՛ մէկ քահանայ պէտք էր լինէր, կային եկեղեցիներ: Եւ նրանց ունեցած գրքերը պէտք էր լինէին ձեռագիր: Նկատի ունենալով այս հանգամանքը` կարող ենք ասել, որ վերը նշուած 9,000 ձեռագրերը շատ փոքր մասն են միայն: Արեւմտեան Հայաստանում գտնուող ձեռագրերի մեծ մասը դեռ չէին հասցրել նկարագրել, ինչը երկարատեւ ու բարդ աշխատանք է: Հետեւաբար ենթադրելի է, որ եղել է աւելի քան 30,000 ձեռագրի կորուստ: Դա մօտաւորապէս հաւասար է:
Այսօր ամբողջ աշխարհում պահուող հայկական ձեռագրերին, որոնց թիւը մօտ 31.000 է:
Հ.- 1915թ.-ի Ցեղասպանութիւնից յետոյ կոտորածներ եղան նաեւ Շուշիում եւ հայաբնակ այլ վայրերում: Ի՞նչ է յայտնի այդ պատմական վայրերի հայկական ձեռագրերի մասին:
Պ.- Այո՛: Նշեմ միայն մէկ օրինակ: Շուշեցի Առաքել Բահաթրեանի մօտ կար 80 հնագոյն ձեռագիր: Իսկ եկեղեցիների ձեռագրերի քանակն ահռելի էր: Բոլորն էլ անդառնալի կորսուեցին: Նոյնը եղաւ նաեւ Ագուլիսում:
Հ.- Հայկական ձեռագիր մատեանները մեր ժողովրդի հետ սփռուել են աշխարհով մէկ, սակայն Ցեղասպանութիւնը վերապրածների ժառանգները այսօր էլ մեր գանձերը վերադարձնում են Մատենադարանին: Քանի՞ մատեան է հայրենադարձուել վերջին տարիներին:
Պ.- Դժուար է հաշիւ կատարելը: 1960-80-ական թթ. կարելի է համարել Մատենադարանի հաւաքածուների աշխարհատարած համալրման տարիներ: Այդ ժամանակ սփիւռք դարձած հայութեան առաջին սերնդի ներկայացուցիչները մօտենում էին իրենց կեանքի մայրամուտին: Եւ տեսնելով, որ իրենց ժառանգները` յատկապէս թոռները, արդէն հեռացած, կտրուած են հայկական իրականութիւնից, նրանք Եղեռնից փրկուած իրենց համայնքային մասունքները նուիրում էին Հայաստանի հաստատութիւններին` մի մասը Մատենադարանին, միւսն էլ` Մայր Աթոռի նորակառոյց մատենադարանին: Այդ տարիներին մեր ձեռագրերի համալրման տարեկան պատկերը շատ խօսուն թիւ էր` 100-150 միաւոր: Նոյնը երեւի տեղի էր ունենում Էջմիածնում: Հէնց այս ժամանակաշրջանում մեր ամենախոշոր նուիրատուութիւնը մենք ստացանք նիւեորքաբնակ Յարութիւն Հազարեանից` ծագումով կեսարացի, մորթու առեւտրական, որ մեզ յանձնեց 390 ձեռագիր` մեծ մասը արաբատառ, միւսները` հայերէն: Նրանք բոլորն էլ բերուել էին Արեւմտեան Հայաստանից: Այդ ձեռագրերից մէկը 1643թ.-ի Կանոնագիրքն է, որը պատկանել է Սեբաստիայի Ս. Նշան վանքին եւ ներկայացուած է մշտական ցուցադրութեան: Մէկ այլ հայորդի` ծագումով երզնկացի Յարութիւն Քիւրտեանը (1901-1978 թթ.), հաւաքել էր 300 հայերէն ձեռագիր եւ իր կեանքի վերջին կտակել էր Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեանը: Նրանք եւս Ցեղասպանութիւնից փրկուած ձեռագրեր են: Այդ ձեռագրերի նկարագրութեամբ անձամբ ես եմ զբաղուել եւ կարող եմ ասել, որ յայտնի է, թէ նրանցից իւրաքանչիւրը ո՛ր վանքին է պատկանել:
Հ.- Պարո՛ն Տէր Վարդանեան, իսկ ի՞նչ աշխարհագրութիւն են ընդգրկում փրկուած ձեռագրերը:
Պ.- Մեծ եղեռնից փրկուած ձեռագրերի աշխարհագրութիւնը նոյնանում է այն բնակավայրերի հետ, որտեղ ապրել է հայ մարդը` լինի պատմական Հայաստանում, թէ գաղթօճախներում:
Հ.- Ձեր հարցազրոյցներից մէկում դուք նշել էք, որ չէք բացառում թուրքական թանգարաններում հայկական ձեռագրերի գոյութիւնը: Մատենադարանը երբեւէ փորձե՞լ է դիմել թուրքական թանգարաններին` դրանք վերադարձնելու համար:
Պ.- Մենք դա կարող ենք փորձել, եթէ լինեն միջպետական յարաբերութիւններ, այլապէս բացասական պատասխան կը ստանանք: Եթէ թուրքերն այնքան շնական են, որ յայտարարում են, թէ իրենց արխիւները բաց են, իսկ հայերինը` ոչ, ապա շատ հանգիստ կարող են ուրանալ, որ իրենց մօտ հայկական ձեռագրեր կան: Մինչդեռ մենք ճշգրիտ փաստեր ունենք, որ այդ ձեռագիր մատեանները ոչ թէ ոչնչացուել են, այլ տարուել են անյայտ ուղղութեամբ: Այս մասին ականատեսները յիշատակութիւններ են թողել: Նրանցից մէկը գրում է, որ 1895թ. Վան-Վասպուրականի աղէտի ժամանակ թուրքերը գտել են ձեռագրերի թաքստոցները, բարձել են մեքենաներն ու տարել: Իսկ թէ ո՞ւր` յայտնի չէ: Մէկ փաստ եւս. Անգարայում ունէինք Ս. Աստուածածին կամ Կարմիր առաջնորդանիստ վանքը, որն այն ժամանակ գտնւում էր քաղաքից դուրս: Այստեղ կար 250 ձեռագիր, որից 50-ը այժմ գտնւում է Թուրքիայի ներքին գործերի նախարարութեան արխիւում: Այս մասին վկայել է մի օտարազգի ականատես: Եւ ես կարծում եմ, որ այդ գանձերը վերադարձնելու ուղղութեամբ պէտք է աշխատեն հայ մարդիկ, որոնք տիրապետում են միջազգային իրաւունքին: Նրանք պէտք է ընկնեն ճիշդ հետքի վրայ եւ միջազգային դատական ատեանների միջոցով փորձեն լուծել խնդիրը: Մշակութային արժէքների վերադարձը փոխհատուցման ամենակարեւոր պահանջն է:
Հ.- Թերեւս ոչ մէկի համար գաղտնիք չէ, որ բռնի իսլամացած հայերի շրջանում եւս պահւում են հնագոյն հայկական ձեռագրեր: Ծրագիր կա՞յ նրանց հետ աշխատանքներ տանելու եւ այդ արժէքները վերադարձնելու:
Պ.- Նման գործընթացի սկիզբը դարձեալ պէտք է լինի դիւանագիտական յարաբերութիւնների հաստատումը: Այստեղ զգալի դեր կարող է ունենալ Պոլսոյ հայոց պատրիարքութիւնը: Եւ եթէ Թուրքիայի հետ հաստատուեն դիւանագիտական յարաբերութիւններ, մեր ձեռագրերի փնտռտուքին ուղղուած աշխատանքները անշուշտ պատրիարքարանի օժանդակութեամբ պէտք է կատարուեն:
Հ.- Պատմութիւնը վկայում է, որ թշնամական յարձակումների ժամանակ, ինչպէս նաեւ` 1915թ.-ին, ժողովուրդը փրկել է իր համար ամենաթանկ բանը` Գիրքը: Ինչպէ՞ս են այս փաստին արձագանգում օտարները:
Պ.- Մեր օտարազգի գործընկերները մեծմասամբ հիացմունք են արտայայտում այս առիթով: Մենք էլ պէտք է նոյնն անենք, քանի որ մեր նախնիները, անգամ իրենց երեխաներին թողնելով, վերցրել ու փրկել են գրքերը: Գիրքն էլ փրկել է հայ մարդուն: Մի յայտնի պատմութիւն կայ սուինահար «Մաշտոցի» մասին. 1909թ. թուրք զինուորները սուինով խոցում են այնթապցի քահանային, բայց չեն կարողանում սպաննել: Քահանայի ծոցագրպանում եղած «Մաշտոցը» փրկում է նրա կեանքը:
«Հայ զինուոր»
