ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ ԱՂՊԱՇԵԱՆ
Վերջերս դասախօսութեան մը ընթացքին թուրք պատմաբան եւ ընկերաբան, փրոֆեսէօր Թաներ Աքչամ յիշեց, թէ Թուրքիոյ պետութիւնը միջոցառումներու ձեռնարկած է հայերը գոհացնելու եւ քաղաքակիրթ աշխարհին ցոյց տալու համար, թէ ինք հաշտուած է իր անցեալին հետ եւ ներկայիս մարդասիրական կեցուածք ունի հայերուն հանդէպ, եւ այդպիսով` վերջնականապէս փակելու Ցեղասպանութեան ծրարը: Թուրքիոյ պետութեան ծրագիրին գլխաւոր մասն է իր երկրին քաղաքացի հայերուն հետ վարուիլ մեղմ կերպով, ինչպէս Միացեալ Նահանգներ կը վարուին բնիկ ամերիկացիներուն հետ, որոշ հարցերու առնչութեամբ. այսինքն, հայերու պարագային, աւելի ազատութիւն տալ կրօնի եւ մշակոյթի վերաբերող գործունէութեանց, նաեւ հայերու ազգային կալուածներէն մաս մը` փլատակ եկեղեցիներ, դպրոցներ եւ այլն վերադարձնել հայերուն, հայկական անուններով վերակոչել քանի մը տեղեր, եւ նման այլ միջոցառումներ:
Պարզ է վերոյիշեալէն, որ մէկ ու կէս միլիոն նահատակներու կորուստը եւ բռնագրաւուած հայկական հողերու հարցը դուրս կը մնան թուրքերու ծրագիրներէն: Ինչ կը վերաբերի հայ անհատներու կալուածներուն եւ գոյքերուն, թուրքերը լաւատեղեակ են, որ անոնց տէրերը արդէն կը հանգչին ի Տէր, իսկ ժառանգորդներն ալ փաստաթուղթեր չունին, բացի քանի մը անհատներէ, եւ այդ փաստաթուղթերուն օրինակները անհետացած են Թուրքիոյ պետութեան արխիւներէն: Թուրք պատմաբան Ումիտ Քիւրտ, որ ուսումնասիրութիւններ կատարած է Այնթապէն տեղահանուած հայերու կալուածներուն մասին, փաստած է, որ Թուրքիոյ պետութիւնը անհետացուցած է այդ կալուածներուն վերաբերող փաստաթուղթերը իր պետական արխիւներէն: Իսկ թուրք գիտնական Սայիտ Չեթինօղլու ուսումնասիրութեան մը մէջ յիշած է, որ 1915-ի Ցեղասպանութեան ընթացքին հայերու պատկանող անշարժ գոյքերը, որոնք վստահուած են հարեւաններուն, թալանուած կամ վաճառուած են անոնց կողմէ: Թուրք պատմաբաններ Ուղուր Ունկիւր եւ Մեհմետ Փոլաթել գիրք մը հրատարակած են` «Երիտթուրքերու հայկական կալուածներու բռնագրաւումը» խորագիրով, նոյն այդ նպատակին համար: Ուրեմն, Թուրքիոյ պետութիւնը կ՛ակնկալէ, որ հայերը միլիոններ ծախսեն, խոնարհած եկեղեցիները ու քանդուած դպրոցները վերականգնեն եւ մաս մը պատմական կարեւոր վայրեր վերաշինեն, վստահ ըլլալով, որ այդ եկեղեցիներուն մէջ աղօթողներ պիտի չըլլան, ո՛չ ալ վարժարանները յաճախողներ պիտի ըլլան: Հայերու ծախսերով նորութիւններ պիտի աւելնան, միաժամանակ թուրքերը այդ բոլորէն պիտի օգտուին Ցեղասպանութեան ճանաչման հակառակ իրենց տարած քարոզչութեան ծիրէն ներս:
1830-ին, Միացեալ Նահանգներու Քոնկրեսը արտօնած է «Հնդիկներու հեռացման օրէնքը» (Indian Removal Act)` լիազօրելով պետութիւնը տեղափոխելու բնիկ ամերիկացիները իրենց պապենական հողերէն դէպի Միսիսիփի գետի արեւմտեան կողմը, նոր տարածքներ ապահովելու եկուոր եւրոպացիներուն համար, որուն հետեւանքը եղաւ զանգուածային մահ: Նոյնը եղաւ հայերուն պարագան 1915-ին, երբ անոնք տեղահանուեցան իրենց պատմական հայրենիքէն` օսմանեան պետութեան որոշումով, Պալքաններէն փախուստ տուող թուրքերուն ապաստան ապահովելու համար. անոր հետեւանքը եղաւ 1.5 միլիոն հայերու ոչնչացումը եւ 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութիւնը, հայ ազգի ցեղասպանութիւնը: Սակայն առաջին վերապրողները Ամերիկա հաստատուեցան, թէեւ տարբեր նահանգներու մէջ տեղաւորուեցան, եւ իրենց վերաբերող պետական շարք մը օրէնքներէ օգտուելով` գոհացան ու ընդունեցին իրենց իրական կարգավիճակը (de facto status): Իսկ վերապրող հայերը աշխարհացրիւ ըլլալով` նոր գաղութներ, նոր սփիւռք կազմեցին, եկեղեցիներ, դպրոցներ, ազգային կառոյցներ հիմնեցին, քաղաքական կեանքը վերահաստատեցին, հաւաքուեցան իրենց կղերական եւ ազգային առաջնորդներուն շուրջ, Արեւելեան Հայաստանի մէջ հայկական պետութիւն հաստատեցին ու Ցեղասպանութենէն 50 տարի ետք միաձայն աղաղակ բարձրացուցին եւ ազգին կորուստը յիշեցնելով ողջ աշխարհին` հայոց արդար Դատը պարզեցին եւ ազգի իրաւունքները պահանջեցին:
Ներկայիս, բնիկ ամերիկացիները փոքրամասնութիւն են իրենց հայրենիքին մէջ, թիւով 5 միլիոնէն քիչ մը աւելի` 320 միլիոն հաշուող բնակչութեան մէջ: Հայերու պարագան առաւել վատ է. միայն 40-60 հազար հայ կայ 80 միլիոն հաշուող թուրքերու եւ քիւրտերու շարքին: Թուրք մարդկային իրաւունքներու պաշտպան Այշա Կունասուի կարծիքով, եթէ 1915-ի Ցեղասպանութիւնը տեղի չունենար, ապա ներկայիս հայ բնակչութեան թիւը Թուրքիոյ մէջ 17 միլիոնի պիտի հասնէր, իսկ ուրիշներ 20 միլիոնի շուրջ կը կարծեն: Բնիկ ամերիկացիները ձեռք ձգեցին Միացեալ Նահանգներու քաղաքացիութիւն 1924-ին, իսկ վերապրող հայերու սերունդները Արեւմտեան Հայաստանի (ներկայ Թուրքիոյ) քաղաքացիները չեն:
Մեր մշակութային կորուստը անսահման է. երեւակայեցէ՛ք ինչպիսի՛ ստեղծագործութիւններ պիտի կատարէր նահատակ սերունդը, եթէ Ցեղասպանութիւնը տեղի չունենար: Քանի՜ քանի՛ Կոմիտասներու, Վարուժաններու, Զօհրապներու, Սիամանթոներու, Զարիֆեաններու եւ նմաններու ծնունդ պիտի տար 1.5 միլիոն նահատակուած սերունդը: Հայ ազգը իր զարգացած գունահատիկներէն (chromosomes) զգալի մաս մը կորսնցուց, եւ այդ երբե՛ք կարելի չէ փոխարինել որեւէ միջոցով: Հայերը ներկայիս 8-10 միլիոն համրուող սփիւռք ունին, հողէն դուրս եւ հայրենիքէն հեռու: Հայը պահանջատէր է. անկարելի է, որ ան մոռնայ իր իրաւունքները, իր խլուած եւ յափշտակուած հողերը, արմատախիլ եղած ազգի կորուստը, իր 1.5 միլիոն նահատակներուն թափուած արիւնը եւ բռնագրաւուած հայրենիքը: Հայը իր ժառանգին տէրն է իր մշակոյթին տէրն է եւ ամենակարեւորը, իր հայրենիքին տէրն է:
Մենք եւ ամբողջ մարդկութիւնը այս տարի նշեցինք Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեակը: Վատիկանի Սուրբ Պետրոս տաճարին մէջ այդ առիթին նուիրուած պատարագի իր քարոզին մէջ Հռոմի Ֆրանչեսկոս պապը արտասանեց «ցեղասպանութիւն» բառը` հայոց Մեծ Եղեռնը համարելով 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութիւնը: Եւրոխորհրդարանը ապրիլ 15-ին միաձայնութեամբ ընդունեց բանաձեւ մը, ուր նշուած է` «Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի նախաշեմին կոչ կ՛ուղղենք Եւրոմիութեան անդամ երկիրներուն` ճանչնալու Ցեղասպանութիւնը». անիկա կը խրախուսէ Եւրոմիութեան կառոյցները` նպաստելու գործընթացին ու կոչ կ՛ուղղէ նաեւ Թուրքիոյ` ճանչնալու Հայոց ցեղասպանութիւնը: Մենք յոյս ունինք, որ դեռ շատ աւելին տեղի պիտի ունենայ:
Եթէ ներկայ Թուրքիոյ պետութիւնը համաշխարհային ճնշումին ենթարկուելով` Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցով պիտի փորձէ քանի մը հայանպաստ միջոցառումներու ձեռնարկել, ապա թող չկարծէ, թէ այդպիսով լուծուած պիտի ըլլայ Ցեղասպանութեան հարցը, որովհետեւ ստեղծուելիք իրական կարգավիճակը (de facto status) ընդունելի պիտի չըլլայ ոեւէ հայու համար, եւ այնքան ատեն որ պահանջատէր մարդիկ կան, ազգի իրաւունքները երբեք չեն կորսուիր: Մենք (ղայիմ) անխախտ ու կանգուն պիտի մնանք, ինչպէս ըսած է մեր անմահ Խ. Աբովեանը:
Յիշենք, որ մեր Դատը 100-ամեայ պատմութիւն ունի, ուրիշներ 2000 տարի պայքար մղեցին եւ չդադրեցան, մինչեւ որ իրենց պատմական հայրենիքին տիրացան:
Մեր ճամբան դեռ շատ երկար է, շատ աշխատանք կայ տանելու, բայց վաղ թէ ուշ մեր իրաւունքները ձեռք ձգելու ենք:
* Փրոֆեսէօր Թաներ Աքչամ.- Թուրք պատմաբան եւ ընկերաբան, Միացեալ Նահանգներու Clark University-ի (Massachusetts) Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութիւններու բաժինի պատասխանատու. կանուխէն անդրադարձած է Հայոց ցեղասպանութեան ու փաստած անոր տեղի ունենալը, եւ շարք մը գիրքեր հրատարակած է այդ առնչութեամբ. մօտէն կը հետեւի Թուրքիոյ պետութեան խորամանկ ու մութ ծրագիրներուն, որոնք կը ձգտին լուծում եւ ելք գտնել` Թուրքիոյ խրթին կացութենէն դուրս գալու նպատակով:
