ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
1918-ի մայիսին կը թուէր, թէ հայ ժողովուրդի` իր պատմական հայրենիքին մէջ գոյութեան վերջին օրերն էին: Մասիսի ստուերին տակ հաւաքուած արեւելահայերն ու Ցեղասպանութենէն փրկուած արեւմտահայոց մէկ հատուածը մինակ մնացեր էին օսմանեան քանի մը զօրամասերու դիմաց, որոնք անցնելով Ախուրեանն ու Արաքսը` կը յարձակէին Ղարաքիլիսայի (այժմ` Վանաձոր), Բաշ Ապարանի (այժմ` Ապարան) եւ Սարդարապատի ուղղութեամբ: Ոտքի ելած էին նաեւ Երեւանի նահանգի իսլամները` թուրքերը, թաթարներն ու քիւրտերը: 1918-ի մայիսի կէսերէն ետք Արարատեան բարեբեր դաշտը բոլոր կողմերէն շրջապատուած էր թշնամիներով:
Կարսի եւ Ալեքսանդրապոլի անկումն ու թուրքերու յարձակումը դէպի Արարատեան դաշտավայր Երեւանի մէջ անասելի իրարանցում ու սարսափ յառաջացուցած էին: Դիմադրութիւնն անհնար ու անիմաստ կը թուէր շատերուն: Բայց ո՞ւր փախչիլ: Դէպի Թիֆլիս ու Պաքու տանող ճամբաները գոց էին, Պարսկաստան տանող երկաթուղին չէր գործեր` Շարուր-Նախիջեւանը իսլամներուն ձեռքն էր: Բաց էին միայն արեւմուտքէն ու հիւսիսէն եկող ճամբաները, որոնցմով սակայն կու գային թրքական զօրքերը` գրաւելով հայկական բնակավայրերն ու կոտորելով բնակիչները: Միակ ելքը դիմադրութիւնն ու պատուով մեռնիլն էր:
«Մինակ ենք եւ պէտք է ապաւինինք միայն մեր ոյժերուն` թէ՛ ճակատը պաշտպանելու եւ թէ՛ երկրին ներսը կարգ հաստատելու համար», կ՛ըսէր Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան հիմնադիրներէն Արամ Մանուկեանը:
1918-ի վաղ գարնան Երեւանի ազգաբնակչութիւնն ու զինուորականութիւնը Արամը տիքթաթոր յայտարարեցին եւ ամբողջ իշխանութիւնն անոր ձեռքը կեդրոնացուցին:
Ալեքսանդրապոլի անկումէն ետք հայկական զօրքերուն մէկ մասը կռիւներով նահանջած էր Երեւանի ուղղութեամբ եւ 19 մայիսին` Սարդարապատ հասած:
Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրէնեանցը կը դիմէ հայ ժողովուրդին. «Թուրքը` մեր արնախում ոսոխը, նուաճած է Ալեքսանդրապոլը, կը շարժի դէպի սիրտը մեր երկրի, մեր հաւատքի, մեր կենսագրութեան. ան կու գայ Էջմիածնի վրայ: Մեր զօրապետները Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին կ՛առաջարկեն ոսոխի բերնին ձգել Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը, մեր սրբարանները, հայ ժողովուրդը եւ Բիւրական ապաստանիլ: Ո՛չ եւ ո՛չ, հազա՛ր անգամ ոչ, ես չե՛մ լքեր մեր սուրբ նախնիներուն աւանդած Մայր Աթոռը, ես չե՛մ հեռանար հայոց առաքելական օճախէն: Եթէ հայոց զինուորութիւնն ինքը, հայ ժողովուրդը չեն կրնար թշնամիին յառաջխաղացումը կասեցնել, եթէ ի զօրու չեն փրկելու մեր սրբութիւնները, ապա թող ես նահատակուիմ ճիշդ հոս` շեմին վրայ Մայր Աթոռին, որուն գահակալի պատիւն ունիմ մեր սուրբ նախնիներուն արդար բարեխօսութեամբ եւ Աստուծոյ ողորմածութեամբ»:
Երեւանեան զօրամասի հրամանատար զօրավար Սիլիկեանը յատուկ կոչով իւրաքանչիւր հայ տղամարդու կը յորդորէ, յանուն հայրենիքի փրկութեան եւ իր կնոջ ու դուստրերու պատուի պաշտպանութեան, ի գործ դնել իր վերջին ճիգը` հարուածելու թշնամին, որ` «կ՛ուզէ ստրկացնել, ոչնչացնել մեր բազմաչարչար ազգը»:
Մայիսի կէսերուն Ալեքսանդրապոլը, ապա 24-28 մայիսին երկուստեք կորուստներով ծանր կռիւներէ ետք Ղարաքիլիսան գրաւելէ ետք թուրքերը շարժեցան Թիֆլիսի ուղղութեամբ: Յատկապէս արեւմտահայերը (որոնք քաղաքը ապաստանած էին) կը սարսափէին թրքական արշաւէն: Հազարաւոր մարդիկ` ծեր ու երեխայ, գիւղացի ու քաղաքացի, աշխատաւոր ու մտաւորական, ով ինչով կրնար, խուժեցին դէպի Ռազմա-վիրական Ճանապարհը: Հոսանքին մէկ ծայրը հասեր էր Վլատիկաւկազ, մինչ միւսը դեռ նոր դուրս կու գար Թիֆլիսէն: Գաղթն անկազմակերպ էր, տարերային, իսկ յարձակումները գաղթականներուն վրայ` սովորական:
Ղարաքիլիսայի մէջ հայոց պարտութիւնը, սակայն, պատերազմին ելքը չվճռեց: Հայկական զօրախումբը (կորպուս) վերջին ճիգով մը կրցաւ թուրքերը կանգնեցնել, ապա անոնց մարդկային ծանր կորուստներ հասցնելով` մինչեւ 29 մայիսը ետ քշեց Բաշ Ապարանի ու Սարդարապատի մէջ: Յաղթանակով ոգեւորուած` հայեր յառաջ կը շարժէին դէպի Ալեքսանդրապոլ: Զօրավար Սիլիկեանը մտադիր էր թրքական զօրքերը հետապնդել մինչեւ Ալեքսանդրապոլ եւ կը հաւատար, որ հայկական ուժերը կրնան քաղաքը ետ վերցնել երկու օրուան մէջ:
Սակայն, երբ հայկական զօրքերը Ալեքսանդրապոլին կը մօտենային, զօրավար Թովմաս Նազարբէկեանը կանգ առնելու հրաման տուաւ հայկական զօրախումբին: Ազգային խորհուրդը տեղեկացուցեր էր, որ Պաթումի մէջ զինադադարի համաձայնութիւն մը կայացուած է, իսկ հաշտութեան բանակցութիւնները կը շարունակուէին: Եթէ նման լուրը քանի մը օր առաջ ստացուեր, ապա արտակարգ թեթեւութեամբ կ՛ընդունուէր, սակայն այժմ անիկա տեղիք տուաւ թէ՛ զինուորներու եւ թէ՛ գիւղացիներու հասկնալի զայրոյթին: Զինուորական եւ քաղաքական ղեկավարներու որոշումը թելադրուած էր այն գիտակցութեամբ, որ զինապահեստները գրեթէ պարապ են, թրքական թարմ համալրումները` մօտ: Եթէ ճակատամարտին ընթացքը մէկ անգամ եւս շրջուէր յօգուտ թուրքերուն, հայկական աղէտը կատարեալ կ՛ըլլար:
Երեւանի Ազգային խորհուրդի անդամներուն մէկ մասը կ՛առաջարկէր հաշտուիլ կացութեան հետ եւ ընդունիլ Պաթումի դաշնագիրին պայմանները, ուրիշները կը պահանջէին չեղեալ նկատել Նազարբէկեանին հեռագիրը, զօրքերու ընդհանուր հրամանատար նշանակել Սիլիկեանը եւ շարունակել պատերազմը: Ազգային խորհուրդը չկրցաւ միակամութիւն դրսեւորել, եւ Սիլիկեանին կը մնար ենթարկուիլ Նազարբէկեանի հրամանին:
Այսպէս, 1918-ի կէսին հայ ժողովուրդի բեկորներուն ձգուած էր բզկտուած հողի փոքր պատառ մը, որ հանրապետութիւն կոչուեցաւ: Բայց որքան ալ Հայաստանի Հանրապետութիւնը 1918-ի մայիսին խղճալի պետութիւն էր, անոր գոյութեան փաստն ինքնին զարմանահրաշ նուաճում մըն էր: Ան ոչ թէ հանրապետութիւն էր, այլ` անբարեբեր ու մեկուսացուած, ժայռերով ու լեռներով, որբերով ու փախստականներով, տառապանքներով ու թշուառութեամբ լեցուն հողակտոր մը:
Երկիրն անօրինակ ծանր վիճակ կ՛ապրէր: Փոքրիկ Հայաստանը լեփ-լեցուն էր գաղթական բազմութիւններով, իսկ եղած միջոցները բաւարար չէին տեղացիներուն կենսական պահանջները բաւարարելու: Առանց չափազանցութեան կարելի է ըսել, որ համատարած սովը կ՛իշխէր նորաստեղծ պետութեան մէջ: (Երեւանի) փողոցներուն, շուկային, այգիներուն մէջ մարդիկ քաղցէն կը գալարուէին, օրն ի բուն հառաչանքներ ու տնքոց-նվնվոցներ կը լսուէին: Աղբանոցներուն մօտերը կմախքացած երեխաներ ուտելու բան կը փնտռէին` թաթիկներով կեղտերը փորելով: Ըստ ականատեսի վկայութեան, «կ՛անցնէիր փողոցով` գործի երթալու ժամանակ եւ կը տեսնէիր, որ մայթին վրայ` պատի տակ ծալուած, ցնցոտիներով ծածկուած կին ու երեխայ ցուրտէն կը սրթսրթային ու կը նվնվային. ձեռք չէին պարզեր, բան մըն ալ չէին ուզեր, աչքերուդ առջեւ մաս-մաս կը մեռնէին սովէն»:
Հայաստանի այս անշուք ծնունդին նախորդեր էր ցարական կարգերուն տապալումը Ռուսաստանի մէջ: Այդ նոյն Ռուսաստանին կցուած հայկական տարածքներէն փոքր հողակտորի մը վրայ 1918-ի մայիսին հռչակուեցաւ հայկական հանրապետութիւնը` Բագրատունիներու հայոց թագաւորութեան եւ Կիլիկեան Հայաստանի հայկական պետութեան անկումէն համապատասխանաբար շուրջ ինը դար եւ աւելի քան հինգ հարիւր տարի ետք: Չնայած յաջորդող ամիսներուն Հայաստանի Հանրապետութիւնն աստիճանաբար պիտի ընդարձակուէր` անձեւ քաոսէն դառնալով իրական հանրապետութիւն, Օսմանեան կայսրութեան եւ քեմալականներու ռազմաքաղաքական հսկողութեան տակ գտնուող հայկական շրջաններն այդպէս ալ Հայաստանի Հանրապետութեան մաս չկազմեցին:
Աւելի քան իննսուն տարի, ինչպէս նաեւ այսօր «Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստան» ունենալու հայոց երազանքը կը շարունակէ փշրուիլ Մասիսի լանջերուն:
ԱՆԻ կենտրոն
