ԱՐԻՍ ՆԱԼՃԸ
Մինչ Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին Թուրքիայի նախագահը չի ամաչում շարունակաբար կրկնել հին խօսքը, թէ` «պատմութիւնը պատմաբաններին թողենք», հարցնելով` «որքան փաստաթուղթ ունԷք», փորձում է Ցեղասպանութեան վերաբերեալ այնպիսի քաղաքական ընթացք որդեգրել, որն անգամ ակադեմիկոսներին ու պատմաբաններին է այլեւս զզուացրել:
Հանրապետութեան նախագահի այս յայտարարութիւններից յետոյ բազմաթիւ պատմաբանների հետ եմ զրուցել` հասկանալու համար, թէ ի՛նչ են մտածում: Ըստ պատասխանների, զզուացնող եւ անգամ պատասխան տալու կամ մեկնաբանելու համար անիմաստ են: Իրաւացի էին: Դե՛հ, եթէ ձեռքում եղած փաստաթղթերն այդքան շատ են…
Մի կողմից երիտասարդ պատմաբան Ումիթ Քուրթը հարցնում է` «Ինչո՞ւ են Լքեալ գոյքերի ցանկերը փակ»: Միւս կողմից` Անգլիայում գտնուող «Կոմիտաս» հիմնարկի տնօրէն Արա Սարաֆեանը պատասխանում է. «Այս հարցի վերաբերեալ որեւէ լուրջ մեկնաբանութիւն չի կարելի կատարել: Սրանք հռետորական հարցեր են: Մենք բազմաթիւ փաստաթղթեր ունենք, ըստ որի, հայերին անիրաւացիօրէն են տեղահանել եւ կոտորել: Ապրիլին այցելելու ենք Պաթման (Սասուն), որը մէկն է այն վայրերից, որտեղ կոտորածներ են եղել: Միգուցէ նախագահ Էրտողանն էլ մեզ միանայ: Ըստ էութեան, օսմանեան գրանցումներն անգամ չեն կարող բացատրել 1915 թ. հայերի կորուստը: Պաշտօնապէս վերաբնակեցնելու համար Տէր Զօր են ուղարկել, սակայն օսմանեան արխիւները չեն կարող ցոյց տալ, որ այս մարդկանց անապատում են բնակեցրել: Հարիւր հազարաւոր մարդիկ են ուղարկել այնտեղ, եւ ոչ ոք կենդանի չի մնացել: 1917 թ. Թալէաթ փաշան օսմանահպատակ հայերի վերաբերեալ զեկոյց է պահանջել, ըստ որի, Տէր Զօրում գրեթէ ոչ ոք չէր մնացել: 1917 թ. Տէր Զօրում կատարուած այս ուսումնասիրութեան պատասխանները վարչապետին կից օսմանեան արխիւներում են, սակայն` անհասանելի: Մուրատ Պարտաքճըի կողմից հրապարակուած Թալէաթ փաշայի օրագրում ասւում է, որ ողջ Տէր Զօրում ընդհանուր 6778 հայ էր մնացել: Միակ պատճառը, որ այս զեկոյցը հասանելի է, եւ այն կարող ենք անուանել «Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ Թալէաթ փաշայի զեկոյց», այն է, որ Թալէաթ փաշան սպաննուել է Պերլինում, զեկոյցը մնացել է նրա ընտանիքի մօտ (ոչ թէ թուրքական արխիւներում) եւ հրատարակուել է մասնաւոր հրատարակչի կողմից: Այսինքն` եթէ Էրտողանը լուրջ է տրամադրուած, ապա պէտք է հարցնել, թէ Տէր Զօր ուղարկուած հարիւր հազարաւոր հայերն ո՞ւր են»:
Արդեօք Թուրքիայի Հանրապետութեան նախագահը նկատո՞ւմ է, որ բազմաթիւ մտաւորականներ, գիտնականներ եւ անգամ սեփական ժողովուրդն այլեւս իրեն լուրջ չեն ընդունում:
Արդեօք նախագահը գիտի՞, որ հաւանաբար այս տարի Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին նուիրուած ամենամեծ միջոցառումներից մէկին` Փարիզի սիմփոզիումին մասնակցում են իրենց մասնագիտութեանը սիրահար հարիւրաւոր թուրք, հայ, քիւրտ, հրեայ, եւրոպացի եւ ամերիկացի պատմաբաններ:
Ֆրանսայի նախագահ Հոլանտի անմիջական հովանաւորութեամբ կազմակերպուած Փարիզի սիմփոզիումը կրում է «Հայոց ցեղասպանութիւնն Ա. Համաշխարհային պատերազմում» խորագիրը: Այստեղ են գրեթէ բոլոր պատմաբանները, ովքեր ցայսօր Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ ուսումնասիրութիւններ են կատարել:
Ըստ էութեան, պատմաբանները վաղուց են պատմութիւնը քննարկում: Անգամ խօսում են օսմանեան արխիւների փաստաթղթերով: Ձեր ասած այն «միլիոնաւոր» փաստաթղթերով…
Էրտողանը մի բան է մոռանում: Օսմանեան արխիւները նաեւ հայերի արխիւներն են: Իսկ Ցեղասպանութեան ամենամեծ ապացոյցն էլ այս արխիւներում պահուող փաստաթղթերն են:
«ԹԷ 24»
Թարգմանեց` Անահիտ Քարտաշեան
«Ակունք»
