Վկայութիւններ
Ճեմալ Փաշան Եւ Հայ Որբերը
Թուրք հրապարակագիրը` Պուրհան Ֆելեք, խօսելով Լիբանանի մէջ կատարուած հայկական ցոյցերուն մասին, ապերախտ կը կոչէ հայերը այն մեղադրանքով, թէ սպաննած են Ճեմալ փաշան, որուն կը պարտին այսօրուան ցուցարարները իրենց դիրքը Լիբանանի մէջ:
Ես մէկն եմ այն ծնողազուրկ տղոցմէ, զորս հաւաքեցին անապատներէն փաշային հրամանով եւ տարին Այնթուրայի դպրոցը, Պէյրութ: Մօտ 800 հոգի էինք, 10-14 տարեկան: Բոլորս կորսնցուցած էինք մեր հայրն ու մայրը, քոյրն ու եղբայրը: Մեզ կերակրեցին, խնամեցին ու գրել-կարդալու վարժեցին, բայց ի՞նչ նպատակով: Աստուծոյ հաճելի գործ մը կատարելո՞ւ համար. այն ատեն ինչո՞ւ սպաննեցին մեր ծնողները: Հանդարտեցնելո՞ւ համար իրենց խիղճը, հաստատելո՞ւ համար, թէ գթալ գիտեն, թէ` պարզապէս թրքացնելու համար մեզ, նոր ոճիր մը եւս` այն պարագան: Ցեղասպանութենէ տարբեր բա՞ն է միթէ սպաննել ծնողները եւ թրքացնել երեխաները` հետք կամ նշան չձգելու համար հայութենէն: Ասո՞ր համար երախտապարտ ըլլայինք Ճեմալ փաշային ա՜յ պայ Պուրհան Ֆելեք:
Երբ կը յիշեմ այդ օրերը, զորս լացով եւ ողբով կ՛անցընէինք թրքական որբանոցներու մէջ` յիշելով մեր ծնողքին կորուստը, կը վստահեցնեմ «թրքական մարդասիրութեան» ախոյեան Ֆելեք Էֆենտին, որ այդ սեւ օրերուն մէկ սանթիմ արժէք չունէր կեանքը մեզմէ իւրաքանչիւրին աչքին: Եթէ շատ մեծ մարդասիրութիւն է սպաննել հայր ու մայր, յետոյ հաւաքել երեխաները` ընծայելու համար Մոհամետին, կը մաղթեմ, որ ուրիշ պետութիւն մըն ալ ձեզի ընէ նոյն բանը, Ֆելեք աղա:
Երբ անապատներէն հաւաքեցին մեզ եւ Այնթուրայի թրքական դպրոցը դրին, իրարու պատմեցինք մեր դժբախտութիւնները, մեծը պզտիկին պատմելով` չմոռցանք մեր ծագումը: Զո՞ւր անցան թուրքերուն փորձերը: Ճեմալ փաշան Պոլիսէն քսան օրիորդներ բերաւ, «Թուրք հանըմներ», երկու զինուորական մարզիչներ: Ամէն օր դաս ու մարզանք: Անոնք ցերեկին մեզ թուրք կը դարձնէին, մենք ալ գիշերը դարձեալ հայ կ՛ըլլայինք` իրարու պատմելով մեր կեանքը:
Ժամանակ մը ետքը մեկնեցան զինուորականները` մեզ դասարաններու բաժնած, տասնապետ ու քսանապետ նշանակած: Ես իմ դասարանիս քսանապետն էի, այսինքն «չաւուշ»:
Քանի մը անգամ Ճեմալ փաշան այցելեց մեր դպրոցը` ընկերակցութեամբ Խալիտէ Էտիպ հանըմին (թուրք գրագիտուհի): Շատ ուրախ էին` տեսնելով մեր յառաջդիմութիւնը: Կտրիճ պատանիներ էինք դարձեր արդէն: Բանակ պիտի ղրկէին մեզ, երբ սկսաւ թրքական նահանջը: Տեսանք խուճապը: Շերիֆին զինուորները, անգլիական բանակը, հայ կամաւորները կը մօտենային քաղաքին: Մենք կտրուած էինք աշխարհէն: Լուր չունէինք, թէ ի՛նչ կ՛անցնի կը դառնայ: Ետքը իմացանք, որ ծրագրուեր է մեզ թունաւորել` թոյն խառնելով մեր կերակուրներուն, որպէսզի վրէժխնդրութեան չդիմենք: Արաբ սպայ մը արգելք կը հանդիսանայ: Շատ չուշացաւ, Պէյրութ ազատագրուեցաւ, լոյս ծագեցաւ մեր հոգւոյն մէջ: Մեր դպրոցը կոչուեցաւ այնուհետեւ Ամերիկեան վարժարան:
Յիսնամեակի Յուշատօնը
Սեն Ժոզեֆ Համալսարանին Մէջ
Չորեքշաբթի, մայիս 19-ին երեկոյեան տեղի ունեցաւ ապրիլեան յուշատօնը` նախաձեռնութեամբ Լիբանանի հայ համալսարանականներու ընկերակցութեան, Սեն Ժոզեֆ համալսարանի հանդիսասրահին մէջ: Ծայրէ ծայր լեցուն էր սրահը օտար եւ հայ հասարակութեամբ:
Ժամը 7:00-ին տօնակատարութիւնը բացուեցաւ Շօփենի մահերգով, որ ունկնդրուեցաւ խոր լռութեան մէջ: Ուսանողական միութեան անունով Հրայր Արզումանեանի ֆրանսերէն լեզուով բացման խօսքէն ետք բեմ հրաւիրուեցաւ օրուան բանախօսներէն հայր Մորիս Թալլոն: Յարգելի բանախօսը մօտ կէս ժամ խօսեցաւ 1915 ապրիլ 24-ին ձերբակալուած եւ վայրագօրէն սպաննուած հայ մտաւորականներու մասին` յիշելով Զօհրապը, Վարդգէսը, տոքթ. Տաղաւարեանը եւ այլն: Ապա կարդաց այն երկու հեռագիրները, որոնք ղրկուած էին Թալէաթին կողմէ Հալէպի կուսակալին` հրամայելով անխնայօրէն սպաննել բոլոր գաղթականները` ծեր, երիտասարդ, կին եւ երեխայ: Եւ այսպէս, մէկուկէս միլիոն հայեր ջարդուեցան աքսորի ճամբաներուն վրայ եւ անապատներու մէջ:
Մաս մը հայեր, ըսաւ հայր Թալլոն, Լիբանան եկան: Առանց սպասելու օտարի օգնութեան` հայերը անմիջապէս աշխատանքի անցան եւ շուտով վարժուեցան տեղական գործերուն եւ պայմաններուն: Կարճ ժամանակի մէջ իրենք զիրենք շտկեցին` արձանագրելով մեծ նուաճումներ` տնտեսական, մշակութային, գիտական եւ գեղարուեստական մարզերու մէջ:
Միջազգային գետնի վրայ ալ հայերը տուին նշանաւոր գիտնականներ, ինչպէս` փրոֆ. Սիսակեանը, տնտեսագէտ Յարութիւնեանը, արուեստագէտ Արամ Խաչատրեանը եւ այլն:
Երկրորդ խօսողն էր իրաւաբանական համալսարանի դասախօսներէն փրոֆ. Շարլ Ֆապիա: Յարգելի փրոֆեսէօրը մասնաւորապէս ծանրացաւ ցեղասպանութեան վրայ` տալով պատմութենէն զանազան դէպքեր հռոմէական եւ բիւզանդական շրջաններէն վերցուած: Հայերը, ըսաւ, իրաւունք ունին այսօր յիսնամեակը տօնելու, ամբողջ աշխարհի ժողովուրդներուն յիշեցնելու համար, թէ 1915-ին օսմանեան կառավարութեան որոշումով մէկուկէս միլիոն հայեր ջարդուեցան Թուրքիոյ մէջ, ցեղասպանութեան ծրագրով: Հիթլեր քաջալերուած թուրքերու ընթացքէն` ինքն ալ կազմակերպեց բնաջնջումը հրեայ փոքրամասնութեան, Գերմանիոյ սահմաններուն մէջ: Բայց եկաւ Նիւրենպերկի պատժական դատարանը, որ դատեց գերման պատասխանատուները: Հոս յարգելի բանախօսը յօդուածներ կարդաց Նիւրենպերկի դատարանի եւ մարդկային իրաւանց պաշտպան օրէնքներէն:
Վերջին խօսողը եղաւ Յիսուսեաններու մեծաւոր հայր Սամի Քիւրի, որ յիշեց 1915-էն առաջ տեղի ունեցած ջարդերը Թուրքիոյ ներքին գաւառներու եւ Կիլիկիոյ մէջ, ուր օգնութեան եւ խնամքի կը կարօտէին աղէտեալները:
Դժբախտաբար, ընդհանուր պատերազմի հռչակումով, Յիսուսեան հայրեր ստիպուած հեռացան Թուրքիայէն եւ բազմաթիւ կրօնական հաստատութիւններ գոցուելով` չկարողացան օգտակար հանդիսանալ:
Գեղարուեստական բաժնին իր մասնակցութիւնը բերաւ Զեփիւռ Շանթ` «Կռունկ» եւ «Ծիծառնիկ» մեներգներով, դաշնակի ընկերակցութեամբ դաշնակահար Պ. Գոճեանի:
