Արմենուհի Ճելալեանը կը պատմէ, որ մինչեւ Ցեղասպանութիւնը իր ամուսնոյն եւ աղջկան հետ ապրած է Բալուի Հաւաւ գիւղին մէջ: Ամուսինը` Թովմասը, ամերիկացի քաղաքացի եղած է եւ մինչեւ 1914 զբաղած է կրթական եւ կուսակցական գործերով` սերտ կապեր պահպանելով դաշնակցական ղեկավարներու հետ: 1915-ի սկիզբը Թովմասը եւ գիւղի միւս երիտասարդները կը ձերբակալեն, այնուհետեւ կը տանին լերան մը գագաթը եւ կը սպաննեն: Արմենուհին երկու երեխաներու հետ կը բռնէ գաղթի ճամբան: Տարագրութեան ճանապարհին ան ստիպուած կ՛ըլլայ նորածին փոքրիկը լքել անապատին մէջ: Ստորեւ` իր վկայութիւնը, որ տպուած է Տիգրան Ս. Փափազեանի «Պատմութիւն Բալահովիտի» (Պէյրութ, 1963, 224 էջ) գրքին մէջ:
«Գաղթական հայ հարս մը կը ծննդաբերէ: Թուրք ոստիկանները նորածինը սուինին ծայրը անցընելով` կը սպաննեն»:
Արմենուհի Ճելալէան իր ամուսնոյն` Թովմաս Ճելալեանի եւ աղջկան հետ կ՛ապրի Բալուի Հաւաւ գիւղը: Թովմաս Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու քաղաքացի էր: 1914-ի պատերազմէն առաջ անոնք կը զբաղին կրթական եւ կուսակցական գործերով: Թովմաս սերտ յարաբերութեան մէջ էր դաշնակցական ղեկավարներ Ռոստոմի եւ Վռամեանի հետ:
1914-ի սկիզբները թուրքերուն համար Թովմաս արդէն կասկածելի անձ մըն էր: Անոր անունը առնչուած էր զէնք փոխադրող խումբին հետ, քիւրտ Մստոյին գլխաւորութեամբ:
1914-ի յուլիսին պատերազմ կը յայտարարուի: Անմիջապէս կը սկսին զօրահաւաքը, զինահաւաքը եւ պարէններու բռնագրաւումը: Քիւրտ Մստօ կը սպաննուի: 1915-ի փետրուարին գայմագամը իր մարդոցմով եւ զինուած քիւրտերով Հաւաւ գիղին մուտքը կը պաշարէ: Թովմաս քանի մը ընկերներով կը ձերբակալուի եւ բանտը կը դրուի: Արմենուհի անոր կ՛այցելէ բանտին մէջ: Թուրքերը կը խուզարկեն Թովմասի տունը: Անոնք բազմաթիւ երիտասարդներ կը ձերբակալեն: Շուտով Արմենուհի քաղաք կը փոխադրուի եւ կը մնայ Մայր Կռանեանի տունը: Քիւրտերը Հաւաւի մէջ հայոց տուներու վրայ կը յարձակին եւ կը ջարդեն հայերը:
Թովմասը եւ բոլոր բանտարկեալները Տիգրանակերտ ղրկելու որոշում կը տրուի: Այդ օրերուն Բալուէն կ՛անցնին հայ գաղթականներու կարաւանները: Առաջինը կ՛ըլլայ Քղիէն եկող կարաւանը: Կիներէն ոմանք կը յաջողին Բալու ապաստանիլ: Կարաւանի քղեցիները կը բողոքեն գայմագամին` քիւրտերու յարձակումներուն դէմ: Վերջինս կը խոստանայ Տիգրանակերտէն ուժեր բերել տալ` պաշտպանելու համար կարաւանը:
Հաւաւ գիւղէն վերապրող կիներ եւ երեխաներ Բալու կը հասնին: Կառավարութիւնը զանոնք եկեղեցոյ գաւիթը կը տեղաւորէ:
Արմենուհի յաճախ կ՛այցելէ գաղթականներուն եւ կը զրուցէ անոնց հետ: Կ՛որոշուի Քղիի կարաւանը ղրկել Խարբերդ:
Արմենուհի Մայր Կռանեանի տան մէջ մանչ մը կը ծննդաբերէ: Ծննդաբերութենէն ետք երրորդ օրը Արմենուհի եւ ուրիշ դրացուհիներ Մայր Կռանեանի տան պատշգամբէն կը դիտեն ոստիկաններու հսկողութեամբ շարքով քալող բանտարկեալները: Տիգրանակերտ տանելու պատրուակով զանոնք կը տանին Արածանիի կամուրջը եւ անկէ անդին, դէպի արեւելք գտնուող լերան գագաթը: Արմենուհի յստակօրէն կը տեսնէ իր ամուսինը` Թովմասը, որ կը քալէր կարաւանին հետ: Հոն, լերան գագաթը, բոլորն ալ կը գնդակահարեն: Նոյն գիշերը աւազակ քիւրտեր, թուրք ոստիկաններու պաշտպանութեան տակ, Մայր Կռանեանի տունը կը մտնեն եւ կը կողոպտեն: Յաջորդ գիշեր քիւրտերը եւ թուրք ոստիկանները աւելի բուռն յարձակում մը կը գործեն թաղի հայկական տուներուն վրայ: Տնեցիները իրենց կեանքերը ազատելու համար տունէն կը փախչին: Արմենուհի փողոց կ՛իջնէ եւ քիչ մը անդին ապրող Մարօ մայրիկին տունը կ՛ապաստանի: Առաւօտուն Արմենուհի կը վերադառնայ Մայր Կռանեանի տունը: Գիշերը ծերունի քիւրտ մը Տէրսիմէն կու գայ Մայր Կռանեանի տունը:
Ան իրենց բարեկամ էր, եւ Մայր Կռանեանն ու աղջիկը Տէրսիմ կը տանի: Արմենուհի կ՛ապաստանի դրացիին տունը, ուր քղեցի փախստական կիներ ալ կային: Արմենուհի կը մտադրէ քղեցի կնոջ մը ընկերակցութեամբ Հաւաւ երթալ: Սակայն ճամբան հայ կնոջմէ մը իմանալով, որ իրեն համար Հաւաւը ապահով չէ, կը վերադառնայ Բալու: Քղեցի կինը կը բաժնուի իրմէ: Ան իր երկու զաւակներով կ՛ապաստանի ուրիշ հայու մը տունը, Բալուի մէջ: Սակայն ոստիկաններու հետապնդումներէն հեռու մնալու համար Արմենուհի կ՛առնէ զաւակները եւ հոսկէ ալ կը հեռանայ: Բախտի բերմամբ, ան կը թակէ իրեն ծանօթ տիկին Վերոնիքա Եսայեանի դուռը:
Երկու օր ետք, գայմագամը, դարձեալ զինուած ոստիկաններու ուղեկցութեամբ, տուներէն կ՛անցնի մէկ առ մէկ եւ բնակիչները եկեղեցւոյ գաւիթը կը հաւաքէ: Գայմագամը եւ ոստիկանները կը հասնին Եսայեանենց տունը եւ Արմենուհին ու գաւակներն ալ կը տանին եկեղեցւոյ գաւիթը: Չորրորդ օրը, առաւօտուն, գաղթը կը սկսի:
Կարաւանը շատ մեծ բազմութեամբ յառաջ կ՛ընթանար: Բոլորն ալ ծանրաբեռնուած էին մանուկներով եւ ուտելիքներով: Մարօ անունով քղեցի կին մը իր թոռնիկը ազատելու համար զայն Արածանիի կամուրջէն վար կը նետէ: Ճամբուն վրայ առեւանգումներ տեղի կ՛ունենան: Տղամարդիկը կը զատեն եւ քիչ մը անդին կը ջարդեն: Շարունակելով ճամբան` կարաւանը կը հասնի Պաքըր Մատէն գիւղաքաղաքը: Ապա կրկին ճամբայ կ՛ելլեն: Գաղթական հայ հարս մը կը ծննդաբերէ: Թուրք ոստիկանները նորածինը սուինին ծայրը անցընելով` կը սպաննեն: Կը հասնին Սեւերակ: Հոս Արմենուհի կը ջանայ իր մանչը կնկայ մը յանձնել, բայց կը մերժուի: Կարաւանը ճամբան կը շարունակէ: Ոստիկանները սպառնալիքներով կը կողոպտեն ժողովուրդը: Քիչ մը անդին, Արմենուհի չդիմանալով կրած տանջանքներուն, գիրկին պզտիկը կը թողու անապատին մէջ: Աւելի անդին, կարաւանը արաբներու կը հանդիպի: Անոնք ձաւարի ճաշով կը հիւրասիրեն խեղճ գաղթականները:
Անխիղճ ոստիկաններու հրամանով գիշերը կրկին ճամբայ կ՛ելլեն եւ կը հասնին գետի մը եզերքը: Ուրֆա քաղաքին մօտեցած էին: Ուրֆայէն եկած ոստիկաններ յանձն կ՛առնեն կարաւանին հսկողութիւնը: Երբ այս ոստիկանները կը ստիպեն աւելի հեռուները երթալ եւ քաղաք չմտնել, ժողովուրդը կ՛ընդվզի եւ կը յամառի չքալել: Ոստիկանները կը սկսին ծեծել, մտրակել եւ խոշտանգել կիները: Այս միջոցին յանկարծ պատկառելի ծերունի թուրք փաշայ մը կը հանդիպի կարաւանին եւ կը սաստէ ոստիկանները. ծերունին կը կարեկցի հայ գաղթականներուն, ապա ոստիկաններուն կը հրամայէ չչարչարել եւ ապահով տեղ հասցնել կարաւանը: Ան կ՛առաջարկէ կարաւանին մէջէն կին մը ազատել իր տունը տանելու համար: Տիրուհի անունով քղեցի երիտասարդ հայուհի մը կ՛ընդունի փաշային առաջարկը:
Արմենուհի կը մտածէ փախուստի դիմել: Ոսկենազ անունով քղեցի հարս մը կը համաձայնի փախչիլ իրեն հետ: Արմենուհին իրեն հետ ունէր իր աղջիկը` Աննեկը, իսկ Ոսկենազը` իր տղան Զոհրապը:
Փաշան հեռանալէն վերջ ոստիկանները կրկին նոյն վայրագութեամբ կը վարուին գաղթականներուն հետ: Այս խառնիճաղանճին մէջ Արմենուհի եւ Ոսկենազ կը յառաջանան ճամբուն վրայ: Անոնք կը զատուին կարաւանէն եւ փոսի մը մէջ կը պահուըտին: Ապա կ՛ելլեն իրենց թաքստոցէն եւ արաբի մը տունը կ՛ապաստանին գիշերելու համար: Առաւօտուն Ոսկենազը Արմենուհիէն առաջ ճամբայ կ՛ելլէ` հետը առնելով անոր զարդեղէնը, որպէսզի չկողոպտուին: Կը համաձայնին Ուրֆայի հայկական եկեղեցիին մէջ հանդիպիլ:
Արմենուհի ճամբայ կ՛ելլէ եւ կը հասնի Ուրֆա: Դրան մը ետեւէն հայերէն խօսակցութիւն լսելով` հոն կը մտնէ: Հայ կիներ հոգ կը տանին իրեն: Անոնցմէ Մարիամ Քուրուկը աւելի հարազատ կը թուի իրեն: Անոնք Արմենուհին եւ աղջիկը կը տանին հայոց եկեղեցին: Արմենուհի հոս Ոսկենազը կը փնտռէ: Կ՛իմանայ, թէ ան կը գտնուի կառավարչատունը, մութասարրիֆին մօտ: Արմենուհի մութասարրիֆին տան մէջ կը գտնէ Ոսկենազը, որ իբրեւ սպասուհի կը մնար հոն: Արմենուհի կը վերադառնայ Մարիամ Քուրուկի մօտ: Ան կը հիւանդանայ եւ կ՛իյնայ Մարիամ Քուրուկի խնամքին տակ, որուն դարմանումներուն շնորհիւ քանի մը օրէն կրկին ոտքի կ՛ելլէ:
Ճիշդ այս ատեն կը սկսին Ուրֆայի ինքնապաշտպանութեան կռիւները: Հայ կիները կռուող տղոց համար հաց կը թխեն:
Իրենց հետ առնելով բոլոր աքսորեալները, որոնք իրենց տուները ապաստանած էին, հայ մարտիկները ճամբայ կ՛ելլեն: Ուրֆացի կիները անձնատուր պիտի ըլլային եւ աքսորուէին: Այս միջոցին Արմենուհի բախտի բերմամբ կը հանդիպի հին ծանօթ կնկայ մը` Սուլթան անունով: Անոնք կը համաձայնին միշտ միասին մնալ, ուր որ երթան:
Կրկին կը բռնեն գաղթի ճամբան: Արմենուհի եւ Սուլթան միասին կը քալեն կարաւանին մէջ: Կը հասնին Սկէլէճիկ գիւղը, Եփրատի եզերքը: Շարունակելով` կը հասնին Նիզիպ: Հոս կարճ ժամանակ մը խաղաղ կեանք կ՛ապրին: Սակայն շուտով խլրտումները կը սկսին: Օրին մէկը թուրք զինուորներ կը հաւաքեն հայ կիները մզկիթին մէջ` բռնաբարելու միտումով: Արմենուհի կը փախչի եւ կ՛ապաստանի իրեն շատ ծանօթ բարեկամ թրքուհիի մը տունը: Բարի թրքուհին Արմենուհին թաքստոցը կը պահէ: Թուրք գազանները տան դուռը կը բախեն ուժգին կերպով եւ հայ «կեաւուր» Արմենուհին կը պահանջեն: Թրքուհին կը յիշեցնէ չարձակողներուն, թէ իր ամուսինը Ուրֆայի մութասարրիֆին քարտուղարն է: Ան անսասան կը մնայ: Դուռը հարուածողները դժգոհ կը հեռանան: Այսպիսով, Արմենուհին ստոյգ մեծ վտանգէ մը կ՛ազատի: Արմենուհի այս թրքուհիին սկիզբէն ծանօթացած էր` բաւական ժամանակ անոր տան մէջ աշխատած ըլլալով:
Այս դէպքէն ետք Արմենուհի կ՛որոշէ դէպի Հալէպ փախչիլ: Ան ծանօթացած էր Արտեմիս անունով կնկայ մը հետ: Անոնք կ՛որոշեն միասին փախչիլ: Արկածախնդրութիւններով լեցուն ճամբորդութենէ մը ետք կը հասնին Հալէպ: Արմենուհին, կարնեցի ըլլալով, կը հանդիպի ուրիշ կարնեցիներու, սակայն իր ծնողաց մասին ոչ մէկ տեղեկութիւն կրնայ քաղել:
Հալէպի մէջ Արմենուհի բալուցի երկու կիներու կը հանդիպի: Անոնք նոյն կարաւանին մէջն էին: Կարաւանէն Արմենուհիի բաժնուելէն ետք շատ գէշ սպանդ մը գործադրուած էր կարաւանի գաղթականներուն վրայ: Այս երկու կիները հնարամտութիւն մը գործած էին: Անոնք երկու թուրք ոստիկաններու ըսած էին, թէ Բալուի մէջ պահուած ոսկիներ ունին եւ անոնց տալ կը խոստանային: Ապա ոստիկաններուն հետ ապահով կերպով գացած էին Բալու: Ոստիկանները կրցած էին ոսկիի կարասը գտնել եւ տիրանալ ոսկիներուն: Այս յաջողութենէն ետք ոստիկանները այս երկու կիները ապահով կերպով Հալէպ բերած էին:
